Тываның Баштыңы дээди күрүне шаңналы – Тыва Респубиканың Орденин Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга тывыскан

 Тываның Баштыңы дээди күрүне шаңналы – Тыва Респубиканың Орденин Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга тывыскан Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының 80 чыл оюнга тураскааткан байырлыг кежээ март 25-те болган.

  Аңаа Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киришкеш, байырлалдың киржикчилеринге байырны чедирген: 

 - Байырлыг кежээниң хүндүлүг киржикчилери! Онза хүндүткелдиг аалчылар! Чаңгыс чер чурттуглар! Бөгүн Тыва дыка чугула болуушкунну - бистиң республикавыстың кол сценазы - Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының юбилейин демдеглеп эрттирип турар! Тыва театрның төрүттүнген хүнү - Россияның культура ажылдакчыларының хүнү-биле дакпырлажы бергени, ханы ужур-уткалыг деп санаар мен!

  Юбилярларга, театр уран чүүлүнүң мөгейикчилеринге база культура ажылдакчыларынга ийи дакпыр байырлалы-биле сеткилим ханызындан байырны чедирип көрейн. Юбилярга байыр чедирип келгеннерге – бистиң театрның Моолдан, Алтай Республикадан, Хакасиядан, Бурятиядан, Татарстандан, Москва база Санкт-Петербургдан шагдагы-даа база чаа-даа эш-өөрүнге республикавыстың чурттакчыларының мурнундан өөрүп четтиргенивисти илередийн. 

 Ырак-узак орукту эртип чорааш чедип келген, билдингир актер, Россияның болгаш Хакасияның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, кайгамчык педагог, Санкт-Петербургтуң театр уран чүүл академиязының актер мергежил башкызы Владимир Васильевич Норенкога, «Театральная жизнь» сеткүүлдүң кол редактору Олег Иванович Пивоваровка онза байыр чедириишкинин чедирейн. 

 Чөөн-Сибирьниң күрүнениң культура болгаш уран чүүл академиязының профессору, Россияның Дээди школазының Сибирьниң эртемнер академиязы салбырының кежигүн-корреспондентизи, Бурятияның эртемниң алдарлыг ажылдакчызы, Бурятияның Күрүне премиязының лауреады Валентина Цыреновна Найдаковага эң-не чылыг-чымчак өөрүп четтириишкинни илередийн. 

  Хүндүлүг өңнүктер! Кандыг-даа юбилей эрткен оруктуң түңнелин илеткээр. Бистиң Национал театрывыс ам-даа чалыы – чүгле 80 чылдаан! Ындыг болзажок, тываларның театр езу-чаңчылдары тыва аас чогаалының каш янзы хевирлеринче дазылданып чоруткан. Театржыткан онзагай көргүзүглер улусчу тоолчуларның уран чүүлүнде, Шагаа, Наадым дээн ышкаш байырлал езулалдарында, кожаңнар мөөрейлеринде, оон аңгыда тыва хүреш оюннарында мөгелерниң база салыкчыларның көргүзүүнде езулуг актерлар ышкаш көстүп келир. А оон-даа солун көргүзүглер бистиң өгбелеривистиң шажынчы езулалдарында – хамның алгыштарында, дүңгүрлээринде, ламаларның цам тоглаазында. 

 Тыва Арат Республикада орус бот-башкарылгалыг күш-ажылчы колонияның совет интеллигенциязы бот-тывынгыр актерлар болуп, баштайгы шиилерни ойнап эгелээни, белеткел чада болган. Кызылда Кызыл партизаннар аттыг клубтуң сценазынга Улусчу Ажылчын Армияның солдаттары тыва дылда кыска шиини ойнааннар. Солун чүүл – тыва дылда шииге Александр Адольфович Пальмбах боду ойнап турган. Ынчан ол «Колхозтан кыс» деп бирги тыва шиини бижээн. 

 Бот-тывынгыр театр уран чүүлүнге хандыкшыл, ТАР-ның культура амыдыралында профессионал тыва театрны тургузар айтырыгны көдүрген. 1936 чылдың эгезинде, Кызылда өөредилге комбинадының чанынга, бирги национал театр студиязын үндезилеп тургускан. Эң-не салым-чаяанныг 10 оолдар, кыстарны шилип алган. Бот-тывынгыр башкылар болгаш талантылыг өөреникчилериниң хей-аъды сцена мергежилиниң талазы-биле профессионал башкыларның чогунуң орнун дуглап турган. 

  Өөредилгениң үшкү айы дооступ турда, 1936 чылдың март 25-те, студийжилер улуг концерт программазын көрүкчүлерниң шииткелинче киирген. Аныяктарың каш янзы кайгамчык оюн-тоглаазы көрүкчүлерни магададыпкан. Ол чедиишкинни тыва ниитилел национал сцена уран чүүлүнүң төрүттүнгени кылдыр хүлээп алган. Ынчангаш ол хүн - тыва театрның төөгүзүнүң ужуу болган. 

 1940 чылда театр студиязын хөгжүм-шии театры кылдыр эде адаан. ССРЭ-ниң Улустуң артизи Владимир Оскал-оолдуң бирги тыва цириги база театрның ханаларынга эгезин алган. Тываның танцы болгаш балет уран чүүлүнүң бирги базымнары моон эгелээн. Театр-биле чогаадыкчы кады ажылдажылгадан тыва композиторлар: ССРЭ-ниң болгаш РСФСР-ниң Улустуң артизи Алексей Чыргал-оол, Россияның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Ростислав Кенденбиль төрүттүнүп, чоннуң үнелелин алган. 

 Юбилярның төөгүзүнде бирги салгалдың артистери, национал сценаның үндезилекчилери, театрга чаяттынган талантылыг бот-тывынгыр артистер онза черни ээлеп турар. Ол дээрге, кайгамчык артистер Кара-Кыс Мунзук, Максим Мунзук, Виктор Көк-оол, Любовь Севильбаа биле Николай Өлзей-оол, Александр Лаптан биле Конгар Хүргүлек, Олег Намдараа биле Екатерина Кенденбиль, өскелер-даа-дыр.

  Оларның дыка хөйү чүгле сценаның мастерлери эвес, а ат-сураглыг билдингир кижилер болган. Чижээ, театрның адын эдилээни Виктор Көк-оол, талантылыг драматург, ыры чогаадыкчызы, композитор кылдыр билдингир. Николай Өлзей-оол, Олег Намдараа – очулдурукчулар. Кара-Кыс Мунзук – улустуң ырларының күүседикчизи болгаш чыыкчызы. А Максим Монгужукович Мунзук – делегей чергелиг кино уран чүүлүнүң мастери болуп, бистиң республикавысты алдаржыткан. 

  Байырлап турарывыс бо оран-саваны тыва хөгжүм-шии театры 1977 чылда алган. Оон бээр ол Сибирьде эң-не чараш театрларның санынче кирген. Эдуард Мижиттиң бижээни «Кым сен, Субедей маадыр?» деп төөгүлүг эссе-шиизи театрның төөгүзүнде улуг ужур-уткалыг болган. 2000 чылда Уфага түрк дылдыг чоннарның «Туганлык» делегейниң театр фестивалында Дээди шаңналды тыва театр чаалап алган. Ол-ла чылын «Культура» солуннуң «Чылдың театры» адынга, Россия Федерациязының интеллигенция конгрезиниң академик Д. Лихачев аттыг алдын медалынга төлептиг болган.

  Александр Даржайның «Игилдиң ыызы» деп поэмазында, ынак хөгжүм херекселивис игил-биле холбаалыг тоолчургу чугаага даянгаш, аас чогаалынга үндезилеттинген «Эгил, эжим, эгил» деп шии төрүттүнген. 1998 чылда Казаньга түрк дылдыг театрларның «Навруз» театр фестивалында ол шии «Фестивальдың эртинези» деп үнелелди алган. Шииниң тургузукчузу Алексей Ооржак биле коль рольдуң күүседикчизи Станислав Ириль тускай шаңналдар болгаш премияларны алган. 2002 чылда Иркутск хоорайга «Сибирский транзит» регионнар аразының фестивалынга база Дээди шаңналды чаалап эккелген. 2005 чылда Брест хоорайга «Белая вежа» делегей фестивалынга «Эгил, эжим, эгил» - эң-не эки шии деп үнелеткен.

  2005 чылда «Сибирский транзит» фестивальга бистиң театрывыс, кол рольда Александр Салчак ойнааны Шекспирниң «Лиралар королю» деп шиизин чедиишкинниг бараалгаткан. Чурукчу Валерий Шульга «Сибирьниң эң-не эки сценографы» деп атты алган. Ол-ла шиизин Казаньга фестивальга киириштиргеш, ийиги планның ролюн эки ойнааны дээш аныяк артист Сайдаш Монгуш, жюриниң тускай шаңналы - эки режиссура дээш Алексей Ооржак шаңнаткан. 

 Байырлалдың хүндүлүг киржикчилери! 2011 чылда бистиң театрывыска национал эрге-байдалды тывыскан. Бо хүнде ону Виктор Көк-оол аттыг Тыва Республиканың Национал хөгжүм-шии театры деп адаар. Өндүр улуг тыва драматургтуң «Хайыраан бот» деп шиизи бо хүнге чедир театрның ылгавыр демдээ бооп арткан болгаш, тыва көрүкчүлерниң ол ынак шиизи-биле чылдың-на театр сезонун ажыдып, хаап турар. 

 Бо хүнде бистиң театрда 9 салгалдың - Москва, Ленинград, Ярославль, Улан-Удэ база Кызылдың театр болгаш хөгжүм өөредилге черлериниң доозукчулары болур актерлар ажылдап турар. Театрның репертуары делгем болгаш хөй янзы: орус болгаш делегей классиказы, национал шиилер. Сөөлгү ажылдардан, драматург Салим Монгуштуң, Улуг Тиилелгениң 70 чыл оюнга, тыва эки турачыларның маадырлыг чоруунга тураскааткан «Дуруяалар» деп төөгүлүг драмазын, ол ышкаш бистиң театрның тургузукчузу Виктор Шогжапович Көк-оолдуң дугайында «Көк дээрниң оглу» деп төөгүлүг драмазын онзалап айтып каайн. 

  Хүндүлүг өңнүктер! 

 80 чыл - хөй эвес хуусаа, ынчалза-даа ол үе дургузунда бистиң юбилярывыс дыка хөй чүүлдерни кылган. Сөөлгү чылдарда национал театр шынап-ла, бистиң респубикавыстың кол сценазынче хуулган – мында чүгле кол театр премьералары эвес, а чурттуң эң-не тергиин коллективтери гастрольдап, бистиң республикавыстың эң-не чугула хемчеглери эртип турар.

 Бистиң республкавыстың культуразынга болгаш сайзыралынга киирген үлүг-хуузу дээш юбиляр коллективке Тыва Рспубликаның Орденин тыпсыр-дыр. (Залда диңмиттиг адыш часкаашкыны). 

 Артистер бодунуң ээлчээнде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга Национал театрның юбилейлиг медалын тывыскан.