База бир чыл эрткен: сорулгалар болгаш чедиишкиннер

Апрель ай — Тываның политиктиг календарында онзагай ай болуп арткан. Чүге дээрге республиканың салым-хуузун шиитпирлээр болуушкуннар бо айда болгулаан. Оларның бирээзи — регион удуртукчузунуң албан-дужаалынга база катап томуйлаткан үези болур. Шолбан Кара-оол республиканың Конституциязынга даңгыраан эрткен чылдың апрельде берген, бодунуң бүгү күжүн болгаш билиин регионнуң чурттакчыларынга бараалгадырын аазаан.
    Ооң мурнунда эрткен чылдары-биле кады ам алды чыл дургузунда ол Тываны удуртуп келген. Республиканың чурттакчыларының оон манаан чүүлдерин күүсеткен бе дээрзин түңнээринге четчир хуусаа бо.
    Ындыг үнелелди бээрде хамыкты мурнай бодунуң регионунуң эрге-ажыктарын федералдыг деңнелге камгалап шыдаар чоруун көөрү чаңчыл апарган. Бо талазы-биле Шолбан Кара-оол чурттуң эң кыдыкы булуңу болур регионнуң удуртукчузунга барык күш четтинмес чыгыы үүлени бүдүрүп шыдаан. Эң ат-алдарлыг дээн 25 губернаторну эрткеш, чыл дургузунда федералдыг рейтингиниң 34 чадазынче үнүп келген.
    Регионнар баштыңнарының аразында элээн көскү политиктерниң аразынче Кара-оолду киирген чогумчалыг ажыл-херектерни санаары берге. Ол ажыл-херектерниң бир колу — Тываның девискээринде Россияда безин ховар дээн инвестиция төлевилелиниң — Саян дагларын ажыр 400 километр черге «Кызыл—Курагино» демир-оруунуң тудуун күрүне болгаш хуу черлер эштежилгезиниң байдалдарынга тудар дээн төлевилели болур. Енисейниң үлетпүр компаниязы хоозураан соонда керээден күрүне үне бергенде, дыка хөй эксперттер бо төлевилелдиң чоокку үеде боттаныры берге деп санай берген.
    Ындыг турбуже, ол төлевилелди уламчылаары дээш туржур мен деп, Тываның Баштыңы медеглээн. Демир-орукту күрүнениң киржилгези чокта бот-тускайлаң тудар инвесторну республика федералдыг эрге-чагыргалар-биле демнежип тургаш, тып алган. Ол дээрге, ук төлевилелге дүүштүр Тываның энергетиктиг үлетпүр компаниязын (ТЭYК-ны) бүрүткедип алган Руслан Байсаров болган. «Кызыл—Курагино» тудуу-биле холбаштыр шиңгээдип алырын көрүп турган хөмүр-даштың улуг курлавырын компания түр ажыглаар кылдыр алган-даа.
     РФ-тиң Президентизиниң чоокта чаа ат салган Чарлыының соонда федералдыг эрге-байдалдыг апарган өске тускай төлевилелди күүседириниң аргалары база ажыттынган. Тывага кадет корпузунуң комплекизин үлүглежип тударының дугайында ТЭYК-биле керээге Шолбан Кара-оол ат салган. Компания тудуг кылырынга эргежок чугула 350 млн. рубльдиң 200 миллионун социал тудугже чорудуптар болган. Тываның кадет корпузу Владимир Путинниң Чарлыын езугаар чуртка туттунар алды корпустарның санында кирген дээрзин сагындыраал.
     Регион экономиказында нарын айтырыг болуру-биле өске арткан адырларның сайзыралынга доктар болуп турган энергетика айтырыын шиитпирлээринге эрткен чыл Тывага түңнелдиг болган. Ниити күчүзү 45 МВт ийи газ-генератор тургузуунга немей Тываның Баштыңы Чадаана—Кызыл аразында бедик вольтулуг электри шугумун чаартырын чедип алган, ол чорук республикага электри энергиязының чедишпес чоруун 80 МВт чедир кызырар, энергия чедирилгезиниң идегелдиг чоруун бедидер арганы берген.
  Кызылга 300 МВт күчүлүг чылыдылга-электри станциязының чаа тудуунуң дугайында айтырыгны Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң шиитпирлеп шыдааны кымның-даа манавааны чүүл болган. Ону туткан соонда, адак дээрге, 20 чыл дургузунда республикага энергияның чедишпес чоруунуң дугайында айтырыг тургустунмас. Ниити өртээ республиканың 1,5 бюджединге дең төлевилел баштайгы дээрезинде чедип алдынар арга чок ышкаш сагындырып турган. Аңаа ат салыр улус безин тывылбаан, Россияның экономиказынга акша салырынга кажан-даа белен кыдаттар безин ыыт чок болган.
   Кажан Шолбан Кара-оол Россияның Президентизиниң деткимчезин аптарга, ынчан байдал өскерлип эгелээн. Чылыдылга-энергетика станциязының төлевилелин күчү дамчыдарының керээлериниң системазын езугаар туттунар энергия объектилериниң федералдыг даңзызынче кииреринге чөпшээрелди Владимир Путинден Тываның Баштыңы апкан. Күрүнениң болгаш бизнестиң кады ажылдажылгазының ол хевири төлевилелче салдынган капиталдың 100 хуу эгидилгезин болгаш инвестицияның орулгалыг чоруунуң эргежок чугула деңнелин хандырар. Ооң уламындан инвесторлардан янзы-бүрү саналдар Кара-оолдуң дилээнге Путинниң ат салыпкан хүнүнде-ле кирип эгелээн. 
   2012 чыл Тывага база бир айтырыг талазы-биле чедиишкинниг болган. Регионнуң экономиказын сайзырадырынга база бир чугула болур орук инфраструктуразының айтырыы-дыр ол. М-54 федералдыг автоорукту «Хандагайты» каайлы пунктузунче угландыр өскертиринче республиканың Баштыңы Россияның Транспорт яамызын «албадап» шыдаан. Ол ам келир үеде Тывага экономиктиг өзүлде бээр черлери болур кожууннарның девискээрин таварып эртер. Ол дээрге кокстуг хөмүр-даштың чыдар черлерин ажылдап кылып турар участоктар, цемент болгаш тууйбу заводтары-дыр. М-54 оруктуң чоогунга даг-дүгү болгаш кобальт комбинаттары ажылдаар.
   Тываның транспорт ажыглалын экижидеринге, амдыызында демир-орук туттунмаанда, регионнар аразынга агаар-биле харылзажырынга федералдыг төп субсидия тыпсыры-биле дузалаар ужурлуг. Москвага чедир ужудар пассажирлерниң чарыгдалдарын дуглаар регионнарның санынга Тыва кирген, 2010 чылдан эгелеп пенсионерлер болгаш студентилер чиигелделиг ужар апарган. Шолбан Кара-оолдуң командазы бо чылын өске угланыышкыннарже рейстер ажыдарын база чедип алган. Новосибирск болгаш Иркутск хоорайларга чедир орук өртээнге субсидия тыпсыр үе келир.
   Тываның чедип алган айтырыгларының база бирээзинге республиканың Россия-биле демнежилгезиниң 100 чылын байырлаарынга белеткел талазы-биле федералдыг программа болур. Ол болуушкунга ниити-россия эрге-байдалын тывыскан болгаш 1,2 млрд. рубльди тускайлаар дугайында шиитпирни Россияның Президентизи 2010 чылда-ла хүлээп алган. Ындыг турбуже Президентиниң ол Чарлыын амыдыралга боттандырып эгелээри-биле Шолбан Кара-оол чыл дургузунда федералдыг он-он албан черлеринге кирип чораан. Чүгле бо чылын Тываның найысылалының орук-четки ажыл-агыйын чаартырының, культураның, кадык камгалалының, өөредилгениң объектилерин септээриниң, делегей стандартынга дүгжүп турар культура-спорт комплекизин тударының талазы-биле ажылдарны программа езугаар күүседип эгелээн.
    Федералдыг эрге-чагыргаларның Тывага эки хамаарылгазы дээрге сураглыг чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Шойгунуң ат-алдарының ачызы деп Кара-оол санап турар-даа болза, республиканың айтырыгларын чогумчалыг кылдыр шиитпирлеп шыдаар аргазын ооң-биле кызыгаарлаары болдунмас боор. Айтырыгны шиитпирледип ап шыдаар чорук (лоббизм) бо хүнде шиитпир хүлээп ап шыдаар кижилерге чүгле чоок болуру эвес-тир. Ол дээрге төлевилел кылдыр ажылдап кылдынган, удурланышкак өске саналдар-биле адааннашкан, камгалалдың болгаш дугуржулгаларның он-он оруктарын эрткен идеяларның шилилгезиниң бүдүн технологиязы-дыр. Губернаторларның рейтингизиниң эксперттери Тываның Баштыңының айтырыгларны шиитпирледип алыры-биле «депшилгелиг аргалар» ажыглаар кижи деп демдеглеп турары таварылга эвес.
    Республиканың эрге-ажыы дээш Кара-оолдуң чажыт арга-хоргалар ажыглап эвес, а ажык хөделиишкиннер кылырын чөптүү-биле үнелеп турар. Ол кандыг-даа айтырыгны хенертен тургузуп келбээн, айтырыг бүрүзүн хөй удаа бүгүдеге билдингир кылдыр көдүрүп келген. Оларны РФ-тиң Президентизиниң азы Чазааның Даргазының столунуң кырынга салыр бетинде хөй-ниити, партийжи, профессионал болгаш өске-даа экспертизаларны эрттирер. Ооң ындыг талалары Россияның губернаторларындан эң ажык-чарлыг деп үнелелге Тываның Баштыңын чедирген.
     «Тыва саналдың» дүрген хүлээп алдынарының база бир чажыды—ооң чүгле регионга эвес, бүгү чуртка ажыктыг болуп турары. Кара-оолдуң командазы боттарының эгелеп алган чүүлдерин федералдыг сайыттың көрүжү-биле сайгарып өөренгени болур, ынчангаш кирген саналдан ойталаары берге.

Тайылбыр:

Ш.Кара-оолдуң чүгле экономиктиг эвес, политиктиг чогумчалыг байдалдарны тургузары дээш күжениишкиннерин Тываның Дээди Хуралының депутады Виктор Глухов мынча деп үнелээн: «Республика Баштыңының күжениишкиннериниң ачызында регионга политиктиг турум чорук чедип алдынган, эрге-чагырганың бүгү адырларының боттуг кады ажылдажылгазы тургустунган. Оларның бир демниг күжениишкиннериниң ачызында социал-экономиктиг амыдыралга бурунгаар базымнар болган. Тываны кайда-даа билир апарган, инвестиция ону сонуургап эгелээн. Бистиң кайы-даа девискээривисте черниң байлактары бар. Экономиктиг күчү өзүп турар. Тодаргай сорулгаларны шиитпирлээринче чонну Тываның Баштыңы хаара тудуп шыдаан дээрзин демдеглээри чугула».

А.Филатенко 

Чурукту В. Шайфулин тырттырган