Тываның Баштыңы эр чонну сайгарлыкчы ажылче кыйгырган

 «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинге эр кижиниң киржилгезиниң дугайында чугааны чорудары, Адалар хүнүнүң бүдүүзүнде чөптүг чылдагаан болган дээрзин Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол демдеглээн. 

 Ажык чугааны эгелээр мурнунда Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазының даргазы Монгуш Хонук-оол Доржуевич, республика баштыңының эгелекчи саналы-биле адалар шуулганы бо чылын беш дугаар чыл чыглып турганын демдеглээн. Ол чылдарның дургузунда ниитилелге дыка хөй ажылдар кылдынган: кожуун, сумуларда адалар чөвүлелдерин үндезилээн, эр кижиниң хажыдып болбас ыдык дүрүмнерин тургузуп, ону амыдыралга боттандырып чорууру-биле ажылдарны чер-черлерде калбарткан. Эр кижиниң алдар-адын бедидеп, харыысалгазын бедидери-биле тускай хемчеглерни, ооң көскү чижээ, эр башкыларны удуртур ажылдарже хаара тудар талазы-биле губернатор төлевилелин боттандырып эгелээнин ол база катап сагындырган. 

 ТР-ниң экономика сайыдының оралакчызы Бадарчи Херел Буян-ооловичиниң дыңнадыы-биле алырга, «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинде 158 төлевилел киржип турар, оларның 69-зу бо чылын чаа тургустунган. Ниитизи-биле 534 ажылчын олуттар тургустунган, 178,86 млн. рубль түңнүг продукцияны (ажылдарны, ачы-дузаларны) бүдүрген, 15,9 млн. рубль үндүрүг киирилдезин кылган. 2653 тонна сүт продукциязын, 79,63 тонна сметана, 32,46 тонна макарон, 620,83 тонна кондитер кылыгларын, 98,42 тонна балык болгаш балык прдуктулрын, 748 муң чартык литр минералдыг сугларын, 114,63 муң савалаан ногааларны бүдүрген.

  «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң 65,2 хуузу, азы 103 төлевилелди эр кижилер удуртуп турар. Ооң 60-ы - үлетпүрде, 33-ү - көдээ ажыл-агыйда, 7-зи – ачы-дуза чедирилгезинде, 3-ү- садыглаашкында. 

  Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ол сан-чурагайларны дыңнааш, эр кижилер-биле бодунуң бодалын үлешкен. 

 «Эрлер, сактып келиңер даан. 90 чылдарда биче сайгарлыкчы чорук херээжен чоннуң ачызында эгелээнин. Ону садыглаашкын болгаш ачы-дуза чедирилге рыногу-биле тайылбырлап болур. Ам, бо үеде, эр кижи - өг-бүлениң чемгерикчизи, тывыкчы, чаагай амыдыралдың дөзү деп чүүлдү катап эгидер болза эки. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилели таарымчалыг арга ол деп санаар мен.

  Көрүңер даан, ажыл чок деп бүрүткеткен кижилерниң чартык кезии эр кижилер дээрге эпчок эвес-тир бе? Оларның хөй кезии ажылдаар назылыг, 30-35 харлыг аныяктар. Ажыл чок эр кижилерниң 46 хуузу ажылындан эки тура-биле үнген. Чылдагааны - шалың төлевири эвээш. Кым-даа бичии шалыңга ажылдаксавазы билдингир, ынчалза-даа өг-бүлениң «мойнунга» ажыл чок дээш пособие акшазы-биле олурары эр кижиниң нүүрүнге канчап-даа таарышпас. Шалың эвээш дээр болзуңарза, чонга ажыктыг кандыг-бир ажыл-херекти эгелеңер, ону кым-даа хорувайн турар. Харын-даа чазак-чагырга деткип турарын көрүп тур силер.

  А эң-не хомуданчыг чүүл – эр кижилерниң бодунга хамаарылгазы. Тывада эр кижилерниң хар-назыны ортумаа-биле 56 хар болза, херээженнернии – 68. Ооң ынчаар тургустунуп келген чылдагааны – аарыг-аржык-даа эвес, а анаа-ла хей, бодал чок чүүлдерден өлүм. Эрткен чылын эң хөй эр кижилерни орук озал-ондаандан чидирген бис. Ол талазы-биле Эрзин кожуун мурнуку одуругда. Орук-суур аразы оңгул-чиңгил багай бе дээрге, ындыг эвес, М-54 федералдыг орук каалыма. Харааданчыг чүве – эң-не ажылдаар назыда эрлеривисти. Ийиги черде - өлүрүүшкүн. Эрткен чылын 92 эр кижи холундан барган. Анаа-ла хаван бижектээни ышкаш, херек чок чүве ужун өлүржүп алырын, чүү дээрил?! Арагадан 72 кижи хораннанып өлген. 27 кижи бодунуң амы-тынынга четкен. Бо шупту чылдагааннар ада-өгбелеривистиң биске арттырган ужур-чаңчылдарынга шуут-ла таарышпас чүүлдер-дир. 

 Эрлер боданыылыңар. «Эр кижиниң сөзү - кеткен ыяш» дээр болгай. Боданып, арага ишпес бис, өг-бүлевистиң эмек-дөмээ, камгалакчызы, чемгерикчизи болуулуңар деп, ааш кыннып көрээлиңер» - деп Тываның Баштыңы эр кижилерни боданырынче албадапкан...