Тываның эрге-чагыргазы малчыннарның сонуургалдары-биле ангордан дүк болбаазырадыр бүдүрүлгени ажыдарын деткиир планныг

 Тываның Чазааның калбак хуралынга «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң баш бурунгаар түңнелдерин сайгарып, көдээ ажыл-агыйын хөгжүдер болгаш ол адырда сайгарлыкчыларны деткиир программаларга федералдыг болгаш республика бюджединден күрүне деткимчезинче кордаан чаа бизнес-төлевилелдерни чугаалашкан. Хуралдың ажылынга төлевилелдерниң боттанылгазын харыылап турар яамылар болгаш ведомстволар удуртукчулары, кожууннар болгаш суурлар удуртукчулары, бизнес-планнар болгаш санал-оналдарның авторлары – сайгарлыкчылар киришкен. Акша-хөреңгини боттуг эвес үлээрин болдурбазы-биле, төлевилелдерни хөйнүң киржилгези-биле дыңнап, анализтеп база камгалаарын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол саналдаан. 

 Хуралдың сайгарылгазынга кирген бир солун бизнес-төлевилел - Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыг хоорайга чаңгыс аай бүдүрүлге-технологтуг дүк болбаазырадыр: дүктү аштап-арыглаар, чуур, дыраар, дыдар болгаш белен продукцияны белеткеп, бүдүрер бүдүрүлге дугайында болган. Бүгү чуртта сурагжаан Эйлиг-Хем биле Эъжим суурларда өшкү ажыл-агыйлары ооң чиг эт баазазын тургузар. 

 Улуг-Хем кожууннуң муниципалдыг эрге-чагыргаларының медээзи-биле алырга, кожуунда 73 муң баш шээр малдың 14 муңу – өшкүлер, ооң барык 90 хуузу - ангор уксаалыг. Кожууннуң удуртукчулары уксаалыг өшкү ажыл-аыйын катап тургузуп, хөгжүдер база ажыл-агыйга федералдыг эрге-байдалды эгидип, эрткен үеде алдар-адын катап тургузар талазы-биле муниципалдыг программаны ажылдап кылырын планнаан. Чиг этти ангор уксаалыг өшкүлерин кадагалап арттырган өске муниципалдыг тургузуглар берип болур, чижээ Сүт-Хөл кожууннуң Кызыл-Тайга суурда чурттакчы чонда 8 муң хире баш бар.

 Бизнес-төлевилелдиң ниити үнези 20,5 миллион рубль, ооң 15 млн. рублин күрүне деткимче кылыр бээр, база 5 млн. рубльди сайгарлыкчы боду киирер. Чазак комиссиязынга киирген дүк болбаазырадыр талазы-биле төлевилел бүдүрүлгени дүк-биле хандырарынга көжүп чоруур кыргылда пунктузун ажыдар төлевилелди база саналдап киирген. 

 «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелин боттандырары-биле саналдап киирген бизнес-төлевилелдерни эксперттер, сайгарлыкчылар, тус чер бот-башкарылга органнары биле кады сайыттар кабинеди сайгарып тура, республикада дүк болбаазырадыр бүдүрүлгелерниң ажыл-чорудулгазын, садып-саарар рыноктуң, көдээ ажыл-агыйында ол угланыышкынның хөгжүлдезин база анализтээн. 

 Чадаадада ажыттынгаш, оон хагдынган дүк болбаазырадыр цехтиң хөгжүлдезинге бир кол моондак – төнчү чорудугнуң, азы чуур дериг-херексел чок болганы-биле, өг кидизи хереглел чок арткан. Тес-Хем кожууннуң Самагалтай суурда кидис бүдүрүлгези оран-саваны хөлезилээри багай салдарны чедирген. Ол цехтерниң ажыл-чорудулгазындан алгаш көөрге, продукцияның техниктиг өзүлдезин болгаш хемчээлин улгаттырарынга кол баазаны тургузар ужурлуг чаңгыс аай технологтуг, илчирбеленчек бүдүрүлгени тургузары - моондактан үнер чаңгыс арга ол. 

 Дүк болбаазырадыр, ангордан кылыглар бүдүрүлгезин тургузар төлевилелди сайгарып тура, мал ажыл-агыйлыг республикага дүктен продукция бүдүрерин хөгжүдери чугула деп хуралдың шупту киржикчилери демдеглээн. 

 Амгы үеде Тываның девискээринде малчыннардан дүктү чиик өртек-биле хүлээп алгаш, ону республикадан дашкаар үндүр сөөрткеш, акша ойнап ап турар чиижең саарлыкчылар бөлүү бар: ангор дүктү бир килде 120-150 рубль-биле алгаш, 600-800 рубльге садып турар. 

 Чиг эт садып алыр арга-дуржулгалыг сайгарлыкчыларның бодалы-биле алырга, өске субъектилерде хойнуң чартык чиңге дүгү база улуг хереглелде. Ындыг болзажок чиижең садыгжылар республиканың шупту малчыннарын хаара тутпайн тарар болгаш, көдээниң ишчилери кыргып алган дүгүн анаа-ла өрттедиптер. 

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың Экономика яамызынга саналдарның дээштииниң экономиктиг көргүзүглерин санап, дүк болбаазырадыр көдээ ажыл-агый угланыышкынының хөгжүлдезиниң сорулгаларын анализтеп, бизнес-планнар тургузарынга дузаны көргүзерин база ону боттандырарынга саң-хөөнү аңгылаар ажылды саадатпазын айыткан. 

  «Мал ажыл-агыйлыг республикага дүк болбаазырадыр бедик технологтуг бүдүрүлге шугумнуг оода чаңгыс бүдүрүлгени ажыдары чугула. Эйлиг-Хемниң чиг эт баазазынга даянган төлевилел келир үелиг хевирлиг, ынчангаш ону амыдыралга боттандырар дээш бүгү күштү киириштирерин саналдап тур мен. Оон шупту ойнап алыр ужурлуг – бирги ээлчегде, дүктү октавайн, а оон орулга алыр бистиң малчыннарывыс. 

 Бүдүрүлге чүгле Тывага эвес, а соңгаар база хереглелдиг төнчү продукцияны бүдүрер ужурлуг. Ангор дүктен чагыглар хандырарындан эгелээш, ону садып-саарар рыногунга чедир, бүдүн системаны ажылдап кылыр кластер аргазын ажыглаар». 

 Хуралга өске субъектилерниң болгаш кожа чурттарның ындыг хевирлиг төлевилелдериниң арга-дуржулгазын өөренип көөрүн чугаалашкан. Чижээ, Моол бичии чүведен эгелээш, ам кашемир кылыглары-биле делегейде сурагжаан, ол ышкаш Оренбургтуң чүң аржыылдары база. Келир үеде ол тыва бүдүрүлгени «Тыва ангор» деп адааш, эки шынарлыг дүктен кылыглар рыногун чаалап ап болур.