Тываның Баштыңы республиканың малчыннарынга агрокластерлерни тургузуп эгелээн

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эрттиргени калбак чөвүлел хуралынга «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң баштайгы түңнелдерин үндүрген. Аңаа Чазак кежигүннери, муниципалдыг тургузугларның удуртукчулары, энергетика бүдүрүлгелериниң болгаш банк тургузугларының төлээлери, а ол ышкаш хуу сайгарлыкчылар киржип, бүгү республикада ажылдап турар иштики төлевилелдерниң күүселдезин сайгарган. 

 Төлевилелдерниң боттанаашкыны дээш кожуун чагыргаларының даргалары, суурларда быжыглаттынган чазак кежигүннери харыысалгалыг. Депутаттарның болгаш хөй-ниитиниң хыналдазы маңаа база чугула деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. Ынчангаш «ЧСЧБ» төлевилелди акшаландырарының боттуунуң дугайында сайгарылгалыг чугааны хөй-ниитиге ажык боорда, калбак хемчээлдиг эрттирген чылдагааны ол. 

  «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели бодунуң эгелээнинден бээр ийи чылдың дургузунда бүдүрүлгелерниң ажылын идепкейжиткен, чааларын тургузарынга идиг берген болгаш бүдүртүнүп турар продукцияга чаа шынарларны тыпсып, республика болгаш регионнар аразының рыноктарынче кирер арганы тургускан. Хоорайларга болгаш суурларга сайгарлыкчы чорукту ол тывылдырган, ажылдаар чаа-чаа олуттарны тургускан.

  «Түңнелдер бисте бар — деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан. — Ону моон-даа соңгаар улам бедик деңнелге чедир сайзырадып болур. Төлевилел бүрүзүнүң чедер болгаш четпес талаларын бөгүн сайгарар, амыдыралга ооң канчаар боттанып турарын, моон соңгаар ону канчаар уламчылаарын боданыр ужурлуг бис».

  «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелиниң кол башкарыкчылары: Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы, Экономика яамызы, Чер болгаш өнчү-хөреңги харылзааларының яамызы. 2015 чылда ол төлевилелдиң чугула дөрт кезээнге — эът, сүт, тараа болгаш ногаа бүдүрүлгезинге саң-хөө курлавырын мөөңнээн. 

 Калбак хуралдың бирги чартыында эът-биле холбашкан төлевилелдерниң дугайын чугаалашкан. Республиканың үш талазынга мал согар цехтерни тударының айтырыынга доктааган. Оларны Эрзинниң Бай-Даг суурда «Бай-Хөл» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң баазазынга, Барыын-Хемчиктиң Кызыл-Мажалык суурга, Чөөн-Хемчиктиң Чадаанага тудары ажыктыг дээрзин чугаалашкан. Республиканың төп кезээнде Сукпак суурга эът болбаазырадыр комбинат туттунар. 

 Мал согар цехтер малчыннардан мал-маганны садып алгаш, продукцияның баштайгы болбаазырадылгазын кылыр ужурлуг. Эът-биле ажылдаар үш бүдүрүлге чылда 35 муң баш малды согар болгаш 1,8 муң тонна эътти, чартык фабрикаттарны, колбасаны бүдүрер. Ол төлевилелдиң күүселдезиниң база бир кол негелдези — ол бүдүрүлгелерге ажылдаар олуттарны тургузары, мал-маган өстүрүп турар фермер ажыл-агыйларын деткиири.

  Мал согар цехтерни болгаш эът болбаазырадып кылыр комбинатты тудар талазы-биле ажыл-херек идепкейлиг чоруп турар, ындыг-даа болза, чээлилер алыры-биле, объектилерге чырык киирер, дериг-херекселдер садып алыр талазы-биле айтырыглар бар дээрзин хуралга демдеглээн. 

 Эрзин кожууннуң Бай-Даг сумузунда «Бай-Хөл» КБК-ның баазазынга мал согар цех. Эртине Манзайның ХБ.

  2014 чылдың декабрьда ажыглалга кирген. Соодукчунуң ниити ишкири - 3 тонна, хүнде ортумаа-биле 20-30 баш шээр малды согар. Продукциязын дыштаныр хүннүң ярмаркаларында база «Азия», «Сайзырал» рыноктарда саарып турар. Красноярск хоорайже неделяда 2 тонна эът сөөртүр керээлиг. Хаптаар дериг-херекселди садып алган. Амгы үеде улуг бода мал согарының айтырыын шиитпирлеп турар. Эрзин, Тес-ем, Өвүр кожууннардан согар малды хүлээп ап турар. 

  Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаанада мал согар цех. 

 Хууда сайгарлыкчы Урана Ооржакка 2014 чылда лизинг керээзи-биле баштайгы дадывырны төлээринге 2640 муң рубль база мал согар цехтиң техкоштунуушкунунга 3680 муң рубльдиң субсидиязын берген. «ЕРЭС» КУБ-биле электри четкилеринге коштунарының 3680,324 муң рубль түңүнге керээзин чарган болгаш ол организацияже бүрүнү-биле шилчиткен. 

  Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының көдэ ажыл-агый эргелели чижек даңзыны тургускан. Чөөн-Хемчик кожуунда 103428 баш, Өвүрде – 136367 баш, Сүт-Хөлде– 160744 баш шээр мал бар. 

 Цехтиң күчүзү сменада 150 баш азы чылда 263 тонна эът болгаш субпродуктуларны бүдүрер. Эге чадазында сооткан болгаш ыштаан эътти садыг четкилериниң пунктулары таварыштыр садып-саарар.

 Сайгарлыкчы Урана Ооржак технолог эртемниг, Новосибирск хоорайга колбаса кылыгларын бүдүрериниң технологиязын, мал согар цехтерниң ажыл-чорудулгазын немей өөренген. Бо бүдүрүлге 15 ажылчы олутту тургузуп, чылда 100 муң рубль үндүрүгнү киирер планныг. Ма согар цехтиң дериг-херекселдерин садып алырынга 15600 муң, тудуг материалдары садарынга 4500 муң рубль түңнүг күрүне деткимчезин алыры-биле конкурс шилилгезинге киржир чагыгны сайгарлыкчы киирген. Мал согар цехтиң дериг-херекселин садарынга 15 млн. рубльдиң грантызын ТываныңБбаштыңы аңгылаар.

  Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалык суурунда «Биче-Тей» КБК-ниң баазазында мал согар цех. 

 Кызыл-Мажалыкка мал согар цехти бо чылдың октябрьда ажыдары планнаттынган. Ооң дугайында ооң удуртукчузу Алдын-Кыс Ооржак дыңнаткан. Төлевилелдиң үнези - 28389,0 муң рубль, херек кырында 19039,0 муң рубльди алган. Хүнде 3 тонна, чылда 410 тонна эът үндүрер күчүлүг цехти ажыдар. 

 Барыын-Хемчик кожуун биле «Биче-Тей» КБК-ның аразында оран-сава хөлезилээр база тудар 5 чыл хуусаалыг керээни 2014 чылдың май 27-де чарган. «2014-2016 чылдарда Тыва Республикада бизнести чорударынга таарымчалыг байдалдарны тургузары» күрүне программазы-биле 1700,0 муң рубль түңнүг Тыва Республиканың Баштыңының грантызын алган. Амгы үеде Барыын-Хемчик кожуун чагыргазы-биле бо чылдың май 26-да чер участогун 5 чылда арендага алыр керээни чарган. 

 Кызыл кожууннуң Сукпак суурда эът болбаазырадыр комбинат.

  Сукпак суурга эът болбаазырадыр комплекстиң девискээринге техниктиг тудугну тудары планнаттынган. Төлевилелди тараачын-арат ажыл-агый баштыңы Чечена Оюн боттандырып, бодунуң акша-хөреңгизин киириштирбишаан, күрүне деткимчезин алыр планныг.

 Төлевилелдиң боттанылгазы: 

 - Кызыл, Каа-Хем, Бии-Хем, Таңды, Чеди-Хөл, Улуг-Хем база Чаа-Хөлдүң көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлеринден согар малды хүлээп алыр; 

 - чылда 7516 баш малды хүлээп алыр, ооң: 1221 бажы - бода; 5869 бажы - шээр; 426 бажы - чылгы; 

 - 420,8 тонна эът болгаш эът кылыгларын бүдүрер, ооң: 182,4 тонназы – эъттен чартык фабрикаттар; 154,2 тонназы – колбаса кылыглары; 84,148 тонназы – эът болгаш субпродуктулар; - ниитизи-биле 97 603,560 муң рубль түңнүг продукцияны бүдүрер; 

 - республиканың бюджет албан черлеринге болгаш садыг четкилеринге продукциязын сараар; - кожууннуң бюджединче чылда 6175 муң рубль үндүрүг төлевирин киирер.

 Республикага дириг малдың эъдин 21,9 муң тоннаны, соккан деңзизи-биле – 12,2 муң тоннаны бүдүрген. 18,4 муң тоннаны ажыглап, 6,3 муң тоннаны киир сөөртүп турар. 

 Шупту модульдарны (мал согар цех, эъттен чартык фабрикаттарцеги, колбаса кылыгларының цеги, 200 тоннаның соодукчу камеразы) садып алырынга 52,0 млн. рубль херек.