23.07.2015
Эргим чаңгыс чер чурттуглар!
Хүндүлүг республиканың аалчылары! Тываның күш-ажылчы эң-не бурунгу болгаш кол байырлалы – Наадым-биле сеткилдиң ханызындан байыр чедириишкинин хүлээп ап көрүңер. Хоорайлар болгаш үлетпүр шапкын өзүп турзажок, бистиң республикавыста малчын болгаш тараачын кижилер улус ажыл-агыйының кол чөленгиижи болуп, көдээ ажылы-агыйының өзүлде точказын тургузуп, суурнуң хөгжүлдезин хандырып, чүс-чүс кижилерге ажылды берип турар. Силерниң ажыл-ижиңерни демдеглеп, алгаары-биле Наадым хүнүн дыштаныр хүн кылдыр чарлааны чөптүг.
Тываның малчыннарының болгаш бүгү көдээ ишчилериниң хүлээлгези чүгле ол эвес. Чоннуң бот-тускайлаң болгаш чаражын көргүскен көшкүн амыдыралындан үнген мал одарлаашкыны дээн ышкаш национал культураны кадагалаарынга оларның ролю улуг. Чоннуң эгээртинмес төөгүзүн, сагыш-сеткил байлакшылын болгаш мөзү-чаңын көргүскен езулалдарны болгаш ужур-чаңчылдарны, уран чүүлдү болгаш ус-шеверни, хөй чүс чылдарның арга-дуржулгазын болгаш мерген угаанның үне чок байлаан көдээ иштиң ол хүрээлелинде салгалдан салгалче дамчыдып чоруур.
2015 чылда чарлаан Улусчу чаңчылдар чылында Тываның эң-не кол болгаш үндезин ужур-чаңчылы – көшкүн мал ажыл-агыйын кадагалаар болгаш камгалаар байдалдарны тургузарынга онза хемчеглерни алырын шиитпирлээн бис. Амгы технологияларның амыдыралда дүрген кирип эгелээниниң, террриторияларның дүрген үлетпүр шиңгээлдезиниң үезинде ону кылыры, ындыг-ла амыр эвес. Ынчалза-даа өске арга бисте чок, бистиң Тывавыс болгаш республиканың этниктиг онзагайы, национал культураның чарылбас кезээ болур малчыннарның бөгүнгү байырлалы Наадымның катаптаттынмас овур-хевири биске онза үнелиг.
Бөгүнгү байырлалды дыка берге байдалдарда демдеглээр бис. Хоругдаашкыннарның ыйыдыышкыны-биле бүгү чурттуң экономиказын эде тургузуп турар. Билдингир чылдагааннар ужун экономиканы чаартып, бүдүрүкчү күчүнү куруг черден тургузуп, транспорт, коммунал, социал болгаш өске-даа инфраструктураны ол-ла дораан эде кылып турар үеде ол бергедээшкиннер чокка эртпес, ылаңгыя Тывага.
Ол бергедээшкиннерниң кырынга бойдустуң уржуктарындан тургустунган регион чергелиг чидиг айтырыглар база немешкен. 2015 чылда агаар-бойдус биске өршээл бербээн – республикага частан бээр кургаг кааң хүннер турупкан. Ооң салдары-биле арга-арыг өрттери дөрт дугаар айда уламчылап, соксаваан. Федералдыг ведомстволар болгаш регионнар дузалажып, өртчүлер маадырлыг туржуп, хемчеглерни шынарлыг чорудуп турза-даа, оларның хемчээли улуг болуп артпышаан. Бистиң малчыннарывысты от халавының уржуктары база оюп эртпээн деп билир мен.
Ындыг болзажок, чаңгыс демивис-биле бүгү бергелерни ажып эрте бээривиске бүзүрээр мен. Бирээде, республиканың чазаа мал чеминиң баазазын катап тургузар база бүгү харылзашкак ажыл-агыйларның чидириглерин эгидер дээш, бүгү күштерни мөөңнеп турар.
Ийиде, берге үени шыдажып эртеринге дузалыг элээн быжыг курлавырны көдээ ажыл-агыйга мурнуку чылдарда тургузуп шыдаан бис. Ажыл-агыйның бо адырының тургузуунда өскерлиишкиннер дугайында хамыктың мурнунда чугаалап турарым ол. Республикада бүдүрүп турар көдээ ажыл-агый продукциязының 20 ажыг хуузун кооперативтер болгаш фермер ажыл-агыйлар бүдүрүп турар, мурнуку чылдарда ышкаш 5-7 хуу эвес. Олар ам чүгле бизнес ора-сомалыг эвес, а чогум-на улуг, амгы үениң берге байдалдары дег чүүлдерге шыдажып үнүп шыдаар, бут кырынга быжыы-биле туруп келген бүдүрүлгелер-дир.
Оон аңгыда, бараан бүдүрүкчүлеринге чоокшулашкак ажыл-агыйның ындыг хевирлеринге күрүне талазындан хоойлу-дүрүм езугаар деткимче ажык. Ол ылап-ла ындыг болзун дээш, шудургу боор бис. Бүгү аграр блоктуң башкарылгазы штат болгаш ажылының утка-шынарының талазы-биле долу чаартыышкынны эртип турары таварылга эвес.
Үште, мал ажылын деткиир, ону чаа деңнелдерже үндүрер дээш, көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадыр болгаш сайгарар ажылга хөй чүүлдерни сөөлгү чылдарда кылган бис. 2014 чылда «Чаңгыс суур -- чаңгыс продукт» губернатор төлевилелиниңботтанылгазы-биле чүгле сүт болбаазырадырынга 10 ажыг цехтерни ажыттывыс, эът болбаазырадырынга -- 14, найысылалдың рыногун малчыннарга ажык болдурган логистиканың мөөң төвүн Кызылда ажыттывыс, неделя санында ярмаркалар эртип, көдээ бүдүрүкчүлер бюджет организацияларынга продукция дужаарын чылда 2,9 катап улгаттырарынга дузалыг садып алырының системазы шуудаан.
Эң сөөлүнде, көдээ ажыл-агыйның эрткен чылдарының бүдүрүлге түңнелдери, эң ылаңгыя мал ажылында, келир үеде чедиишкиннерге идегелди берип турар. Мал ажылының продукциязын бүдүрериниң хемчээлиниң талазы-биле, ынай-даа бол, российжи деңнелден бедик бис. Мурнуку чылда хемчээлге деңнээрге, бистиң көргүзүүвүс 104,4 хуу болган. Малдың ниити баш санының өзүлдезиниң талазы-биле ортумак российжи деңнелден ынай-ла куду бис, ынчалза-даа бистиң малывыстың баш саны сөөлгү 5 чыл дургузунда доктаамал көвүдеп турар.
2014 чылдың түңнелдери-биле бистиң республикада малдың болгаш куш аймааның ниити баш саны 309 муң -- 2013 чылдың көргүзүглеринден 1,2 хуу хөй. Малдың шупту хевирлеринге өзүлде бар. Тараачын (фермер) ажыл-агыйларда малдың саны эң-не көвүдеп турарын демдеглээри онза өөрүнчүг-дүр. Хууда дузалал ажыл-агыйларын фермер ажыл-агыйларже шилчидип турары, херек кырында экономиктиг дээштиг болганының демдээ ол. Бистиң грантыларывыс ажылдап турар, ооң көскү демдээ ХДА-ларның, бизнести алгыдар болгаш ам-даа чедиишкинниг болур дээш, ажыт байдалдан үнүп эгелээни.
Күрүнениң талазындан деткимче кончуг шыңгыы -- чүгле эрткен чылын бо сорулгаларже чартык миллиард түңден хөй рубльди үндүрген. Аъш-чемге импорт орнун дуглаар хемчегни эң кыска хуусаада шиитпирлээри-биле мооң соңгаар ону чүгле улгаттырар апаар. Бистиң көдээ ажыл-агыйывыс чаа деңнелче болгаш шынарже көдүрлүрүнүң бо аргазын салбас ужурлуг бис.
Эргим өңнүктер! Наадым-биле силер бүгүдеге база катап байыр чедирип, бистиң малчыннарывыска, көдээ ажыл-агыйның шупту ажылдакчыларынга бедик хүндүткелди көргүзеринче кижи бүрүзүн кыйгырып тур мен. Силер бүгүдеге чаа-чаа чедиишкиннерни, бажыңнарыңарга болгаш өг-бүлериңерге бай-байлакты, бүгү чоннуң улуг байырлалындан уттундурбас сактыышкыннарны күзедим. Тыва Республиканың Баштыңы Ш.Кара-оол.