Тываның Баштыңы чазактың көдээ ажыл-агый блогунга өскерлиишкиннерни кылыр

  Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртулгазы-биле вторникте республиканың хоочуннары болгаш хөй-ниитичилери киришкен Хамааты эгелээшкиннерни деткиир чөвүлелдиң хуралы болуп эрткен. Чугааны эгелеп тура, идепкейлиг хамааты туруштуг кижилерни чөвүлелдиң составынга оон-даа хөйнү көрген болза деп, ол демдеглээн.

   «Республиканың хөгжүлдезинче угланган чазактың ажыл-чорудулгазын ылап-ла деткип чоруур хөй-ниитичи идепкейлиг кижилер хөй. Хамааты эгелээшкиннери деткиириниң чөвүлелин тургузуп тура, эрге-чагырганың туружун үлешпейн баар кижилерни база хаара тударын чугаалаан мен. Ындыг кижилерни чөвүлелче чалап, ооң идепкейлиг кежигүннери болурун чедип алыр. Ынчангаш ындыг кижилерни чөвүлелче киирерин диледим – деп, Тываның Баштыңы ТР-ниң Чазак Аппарадының удуртулгазынга даалганы берген. – Ажыл-чорудулганың аңгы-аңгы адырларындан кижилерни дыңнап, шиитпирлерни демнежип хүлээп алыры чугула. Ындыг кады ажылдажылгалыг харылзаага улуг үнелелди бээр мен. Бистиң хуралывыс бүгү адырларны хаара тудар ужурлуг, бирги ээлчегде, билдилиг арга-дуржулгазы болгаш билиг-мергежили-биле көдээ амыдыралды төлээлээн кижилер. Хамааты эгелээшкиннер чөвүлели эрге-чагырганың ажылынга арга-сүмени берип, дээди албан-дужаалдыг кижиниң ажыл-чорудулгазы таварыштыр күрүне политиказынга салдарны чедирип болур чөвүлээр эргелиг орган болур ужурлуг». 

  Регионнуң баштыңы ажыл-агыйжы планнарын база таныштырган: «Элээн хөй айтырыгларны шиитпирлээри-биле Москваже ужарым ол. Ол дээрге аэропорттуң ужудуп-хондурар шөлүн эде тудары, Чөөн-Хемчик кожуунда төп кожуун эмнелгезиниң тудуу болгаш өске-даа айтырыглар-дыр. Сургакчылаашкын үре-түңнелдиг болур ужурлуг. А силер-биле, силерниң арга-сүмеңер херек, өзек айтырыгларны чугаалажыксап тур мен. Билир силер, чурт амыр эвес үени эрттип турар. Субъективтиг чылдагааннар, хоругдаашкыннар-биле холбашкан экономиктиг кризис. Экономиктиг хөгжүлдениң кол фактору болур чижилге дүшкүүрээн, ам чурттар, регионнар, кижилер аразында чижилге ийи катап улгатканда, Россияның шупту субъектилеринге, ылаңгыя Тывага, дыка берге апарган. Демир-оруктуг, автомобиль оруктарлыг, 1990 чылга чедир бүдүрүлге баазазы сайзыраан, энергетиканың төлевири таарымчалыг өске регионнарга бодаарга, бистиң республика рынок байдалынче көңгүс дең эвес старт-биле кирген. 

  Федералдыг деңнелде идепкейлиг камгалап турарывыс, бистиң республикавыстың инфраструктура айтырыгларын чедиишкинниг шиитпирлээринге, ниитилелдиң демниг деткимчези чугула. 

  Республиканың сонуургалдарынга дээш улуг ажылды боттарывыс талавыстан чорудуп турар бис. Ол дээрге аэропорт ажыл-агыйының, Кызыл-Чадаана-Хандагайты-Боршоо орук четкизиниң, кол социал болгаш спортчу объектилер, гидротехниктиг тудуглар, энергия күчүлерин улгаттырары-дыр. Ол бүгү айтырыглар талазы-биле дугуржулгаларның эң-не кол чорудуун эртип, дыка хөй федералдыг яамылар болгаш ведомстволардан тодаргай деткимчени алган бис. Ажыы-биле чугаалаар болза, ажыл нарын байдалда - инвестиция дээш регионнар аразында езулуг демисел чоруп турар.  

   Ам Москвага Федералдыг четкилер компаниязының удуртулгазы-биле чугаалажыышкын болур. 2011 чылда Абаканга Россияның Президентизи-биле ужурашканым соонда, Федералдыг четкилер компаниязы 220 кВ күчүлүг чырык дамчыдар чаа шугумну тударын болгаш ажыглалга киирерин дүргедеткен. Дөрт чыл дургузунда 4 млрд. рубльди ынаар углаан. Ол Тываның чедиишкини-дир. Төлевилелди доозарынга чедир чартык хире базым арткан – чаа энергетика күчүзүн долу күжү-биле ажылдадырынга Кызыл хоорайда трансформатор подстанцияларын эде кылыры негеттинип турар. Федералдыг четкилер компаниязы ол ажылды 2017-2018 чылдарже соңгаарладырын сүмелеп турар. Мээң бодалым-биле, ол дээш чок шиитпир. Элээн акша-хөреңгини төлевилелче киириштирген болганда, ону соңгаарладып турбайн, доозар херек. 

  Энергияның чедишпес чоруу республиканың хөгжүлдезинге моондак болуп турар. Ынчангаш инфраструктура айтырыглары биске мурнады көөр угланыышкыннар болуп турары ол. 

    База бир чугула тема – кадрлар политиказы. Ол чүгле Тывада эвес, а бүгү Россияда чидиг айтырыг деп бодаар мен. Бир талазында, күш-ажылчы орукту эрткен кижилериң арга-дуржулгазын чидирбес, өскезинде, чаа күштерниң немежирин чедип алыр, социал лифт системазын тургузар херек. Эрги кадрларның кыйыы кайдал, чаа шенелдени, чаа томуйлаашкынны эгелээриниң кызыгаарын аңаа тодарагай көөр. Эргелеп-башкарар кадрларны белеткээри – бистиң мурнувуста чидиг айтырыгларның бирээзи-дир.

  Көдээ ажыл-агыйын катап тургузары – база бир кичээнгей негеттинип турар угланыышкын. Ынаар акша-хөреңги курлавырын шуптузун мөөңнээн бис. Чурттакчылыг суур бүрүзүнге дүк ажыл-агыйын көдүрер деп шиитпир үнген турган. Шак ынчалдыр «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилел төрүттүнүп, ам үш дугаар чыл уламчылап турары ол. Кижилерге херек болгаш элээн шынарлыг төлевилел болган. 

  «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелче 800 млн. хире рубльди угландырган. Чурттакчылыг 124 черлерге Чазак кежигүннерин быжыглаан. Көдээ ажыл-агый төлевилелдери дээш боттарывыс харыылап турар бис. Күш-ажылчы кижи бүрүзүнге чедип, ажылчын олуттарны тургузары – сорулга ол. 

  Хөй-ниитиниң контролю, арга-сүме болгаш санал-оналдар херек. Ажылдап шыдаар кижилерни илередип, күрүне деткимчези оларга четкен тударын чедип алыр апаар. 

   Амгы үеде, кандыг төлевилелдерни деткиирил деп, сайгарылга чоруп турар. Дүжүметтер структуразы биле бюрократчы чорук бир-ле чүүлге сылдаглааш, моондактаар ирги бе дээш, сестип тур мен. Социал шын, дээштиг төнчү түңнелди үндүрери чугула. 

   Бо хонуктарда Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы биле агроүлетпүр комплекизиниң кураторларын «Эгелеп чоруур арат» программаның акша-хөреңгизин үлээр ажыл-чорудулгазы дээш шүгүмчүледим. Чүзү-даа билдинмес даңзы алдым. Уш-баш чок. Кандыг-даа ниити негелде, бодал чок. Бир кожуундан 21 кижи, а өске муниципалдыг тургузугда чүгле 3, 5, 6 кижи бар. Чаңгыс чер чурттугларынче болгаш төрел-дөргүлүнче ажылды углап, «дирижерлааны» илдең. Бюджет акша-хөреңгизин чөптүг эвес үлеп турарының ол көскү чижээ-дир. 

   Ынчангаш чазак даргазының АҮК айтырыгларының талазы-биле оралакчызын, көдээ ажыл-агый сайыдының саң-хөө айтырыгларын харыылап турган оралакчызын болгаш яамының инвестициялар талазы-биле килдизиниң начальнигин халадым. Көдээ ажыл-агый яамызының бүгү ажылдакчыларынга аттестацияны эрттирер. Республика дээш ажылдаар кижилерни дилеп тыварындан човавас мен, а чаңгыс чер чурттуглар болгаш төрел-дөргүлдү дээш эвес. 

  Бюджет акша-хөреңгизинге хөй-ниитиниң контролю ийи дакпыр болур ужурлуг. Эрге-дужаалдыг кижи меңээ дыка херек. Көдээ ажыл-агыйының специалистери силерден, эскертинмейн барган чүүлдер бар боор, санал-оналдарыңарны дыңнаксадым. Ол болгаш өске-даа ажылдарга ажылдап болур кордакчыларның даңзызын тургузары чугула. Чуртка кадрларның тодаргай курлавырын хевирлээриниң совет системазын катап тургузары ам-даа болдунмааны харааданчыг. Аңаа республиканың хоочуннарының деткимчези херек. Көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Ильич Огнев Тывага сыын ажыл-агыйын катап тургузар төлевилелди чедиишкинниг боттандырып турар. Ам иви ажыл-агыйынче кирер сорулга салдынган, ынчангаш көдээ ажыл-агый адырынга ажыл-ишчи деткимче негеттинип турар».    Тыва Республиканың Баштыңының чанында Хамааты эгелээшкин чөвүлелиниң хуралынга күрүне эрге-чагырга органнарының хоочуннары: Долгар Сагаан-оол Кызыл-оолович, Оюн Вадим Орамбалович, Сувандии Иван Максимович, Седей Бадарчы Сенгиевич, күш-ажылдың хоочуну Чигден Танов Кыргысович, Тываның Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Доржуевич Монгуш дээш, өскелер-даа киришкен.Регион Баштыңының сөс алганының соонда, хоочуннар бо чоокку үеде арга-сүмелерни болгаш санал-оналдарны шынарлыг кылдыр белеткээш, киирерин хүлээнип алганнар. 

 Хурал үезинде Чөөн-Хемчик кожууннуң 250 чылы база малчыннарның Наадым-2015 байырлалының организастыг айтырыгларын база чугаалашканнар.