Ада-чурттуң Улуг дайынының тыва эки-турачыларынга сактыышкын хүнүнге белеткелдер Тывада эгелээн

     Республиканың төөгүзүнде онзагай хүннү - Тыва эки турачыларга сактыышкын хүнүн бир дугаар байырлаарының белеткээр болгаш эрттирер оргкомитедин Тываның Чазаа тургускан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң 2015 чылдың апрель 27-де чарлыы-биле чаа байырлалды сентябрь 1-де эрттирерин бадылаан. 73 чыл бурунгаар ол хүн Тывадан, ынчан бот-догуннаан республикадан, Совет Эвилелинче халдаан гитлержи дайзыннарны чылча шаварынга киржир дээш капитан Тюлюш Кечил-оолга, сөөлүнде Совет Эвилелини Маадыры атты алган, баштаткан эки-турачы аъттыг эскадрон дайынче аъттанган.        Тываның Баштыңы төөгүлүг хүннү белеткээр ажылдарны оралакчызы Анатолий Дамба-Хууракка онааган. Оргкомитет эртер хемчеглер планын неделя дургузунда ажылдап кылгаш, республиканың чазаанче киирер. Тыва Арат Республика фашистерге удур дайынны чарлаан ССРЭ-ниң бирги эвилелчизи болганын сагындыраал. Ооң дугайында декларацияны 1941 чылдың июнь 22-де, ССРЭ-же гитлержи шериглер халдап кирген хүнде, ТАР-ның Улуг Хуралының съездизи хүлээп алган. 1943 чылга дээр республика ССРЭ-ге аъш-чемден эгелээш, акша болгаш алдын курлавыры-биле, Кызыл Армияны чепсеглээринге дузалашкан. Эксперттерниң санааны-биле алырга, Совет Эвилелинге Моол биле Тываның каттышкан ачы-дузазының хемчээли ССРЭ-ниң барыын эвилелчилери АКШ, Канада, Великобритания, Австралия, Мурнуу-африканчы эвилел болгаш Чаа Зеландияныындан чүгле үштүң чаңгыс кезек эвээш болган. ССРЭ-ге тыва чон 70 млн. рубльдиң материалдыг дузазын көргүскен. 

 ТАР-ның Чазаа совет эрге-чагыргага болгаш шериг дузазынга Тываның араттың революстуг армиязының 7 муң хире солдаттарын болгаш офицерлерин аъткарган. Дайынның эгелээни-биле шериг тургузугларын тургузуп эгелээни ол. Ооң түңнелинде армияның саны 2,5 катап улгаткан. 1942 чылдың күзүнүнде совет чазак Тывадан эки турачыларны шериг албанынга алырын чөпшээрээн. Баштайгы эки турачылар – 200 хире кижи 1943 чылдың майда Кызыл Армияның хүрээлеңинче кирип, Украина фронтузунуң 2-ги армиязының 25-ки аңгы танк полугунга албанын эрттиргеннер. Полк Украина, Молдавия, Румыния, Венгрия болгаш Чехословакияның девискээринге дайыннашкан.  

 1943 чылдың сентябрьда ийиги бөлүк - капитан Тюлюш Кечил-оолдуң эскадрону деп алдаржаан 206 эки турачы фронтуже аъттанган. Эскадронну 8-ки гвардияның кавалерийжи дивизияның составынче киирген, олар Украинаның барыын чүгүнде фашистерниң тылынга рейдилерде онза ылгалган болгаш 89 чурттакчылыг черлерни хосташкан. Ол тулчуушкуннарның херечилери, тываларның коргуш чок эрес-дидимин дайзын «Der Schwarze Tod (кара өлүм)» дээр турганын сактып чугаалаарлар. 

 Чүгле дайын чылдарында Кызыл Армияның одуруунга Тываның 8 муң хире чурттакчылары албан хүлээлгезин эрттиргеннер. Ийи тыва эки турачы – Хомушку Чүргүй-оол биле Тюлюш Кечил-оолга Совет Эвилелиниң Маадыры аттарны тывыскан. 20 хире тыва дайынчылар Алдар ордениниң кавалерлери болган, 5 муң хире кижи өске-даа совет болгаш Тываның орден, медальдарынга төлептиг болганы төөгүде арткан.