Сергей Кочаа - салгал дамчаан салым - чаяан

Бай-Тайганың Кызыл-Даг сумузунга келгеш, ус-шевер Сергей Хомушкуевич Кочааның бажыңын айтырар болзуңарза, кым-даа дужуп келзе, силерге айтып бээр. Ону суурда билбес, танывас кижи чок. Бүгү назынының иштинде төрээн суурун, кожуунун бүгү Тывага, Россияга алдаржыдып келген кижини, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызын, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнүн, шынап-ла, кым-даа билир болбайн канчаар. Суур ортузунда улуг, бедик бажыңның ээлерин сураглап чорааш, тып чедип келдивис.
    Сергей Хомушкуевич биле Лидия Монгушовна иелээ уткуп алдылар. Амыр-менди солчуп, орук-суур эки чедип келгенивисти чугаалажып турар аравыста өөнүң ишти Лидия Монгушовна: «Аалчыларны сонуургап келген чүүлү-биле таныштырып, мастерскаяга киирип, көргүзүп, тайылбырлап бергеш, бажыңче киирип кел, көрем, Хомушкуевич. Мен шай хайындыра кааптайн» — дээш, бажыңынче кире берди. Бажың чанында, херим иштинде бичии казанак – мастерскаяга кирип, ус-шевер мастерниң ажыл-ижин сонуургадывыс. Телевидение дамчыдылгаларындан каш-даа көрген дээрден башка, бо сураглыг мастерскаяже кирип көрген эвес, бир дугаар киргеним бо. Yш-дөрт кижи кире бээр болза, эглир чер чок деп болур бичии казанакта ханалар, баартыктар долу ажылдаар дериг-херекселдер, тускай станоктар, чес, хола, мөңгүн шуткуп кылырда оларны чогуур температурага эргизер электри-биле ажылдаар печка дизе-ле, чүнү чок дээр. Хензиг ээриилден эгелээш бичии хирээге чедир кайда, чүү чыдарын саат чокка тып эккээр кижи чүгле Сергей Хомушкуевич боду болбайн аан.
    Бо хүннерде ол ховар чагыгны кылып турар болду. Ол дээрге Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң чагыы – мөңгүн субурган-дыр. Узун дурту бир метр ажыг ол мөңгүн субурганның өзек бодун тургузуп апкан. Янзы-бүрү дөрбелчин кылын демирлерден, төгериктерден чыып тургаш кылган, көөрге бир тускай, чаражы-даа аажок. Мөңгүн-биле шуткааш, дыка хөй каасталгаларын, өңнүг даштарын чыпшырыптар болза, оон-даа артык чараш апаары чугаажок. Субурганның мурнуку арнынга бурган башкының овур-хевирин олуртур. Улуг ажыл кылдынган, ам эң хээрек, үүрмек каасталгаларны кылып турарын караавыс-биле көрдүвүс. Азыг бүрүзүн каастаар, чада бүрүзүнүң арнын каастаар ювелирлиг кылыглар-биле дөмей, хөй янзы хээ, чуруктарлыг каасталгаларның бирээзи-ле чүс ажыг херек. Ону кылырының нарынын караа-биле көрбээн кижиге тайылбырлаары дыка берге. Эң баштай чымчак материалга ол чараш каасталгаларның хевирин үндүрүп, хевин кылыр. Ол безин дыка нарын. Каш катап долгап каан хензиг хээлер, чечектер, аң-мең дүрзүлерин үндүрерин бодап көрүңер даан. Аң-мең боорда тоолчургу, каас аң-меңнер болур болгай. Ол бүгүнү демир, чес, хола, мөңгүнден ус-шевер шуткуп кылыр. Хензиг черге чазар болзуңза, үү-даа үнмес. «Мындыг, болдунмайн баары, бир-ле хензиг удазын ышкаш тудуштурар черлери үстү бээр таварылгалар кайы хөй боор-дур» — дээш, бокче октапкан чыткан үрелген кылыгларын Сергей Хомушкуевич биске көргүстү-даа. «Карак база биеэгизи чок, баксыраан болбазыкпе» — дидир. Мындыг нарын ювелир ажылынга эзирнии дег карак огу херек болбайн канчаар. Бо бүгү үүрмек, нарын каасталгаларны Сергей Хомушкуевич алды айга чедир доозар сорулгалыг ажылдап турар. «Ажыл дыка улуг-дур, Хомушкуевич, четтигер ирги силер бе?» — деп, шала чигзинип айтырарымга, ол кысказы-биле: «Четтигиптер мен» — деп, бүзүрелдиг харыылады.
    Чугаалажып кээривиске Сергей Хомушкуевичиниң бир чажыды билдинип келди. Бо чылын ол алдан харлаар. Юбилейинге тураскаадып, делгелге кылырынга белеткенип турар болду. «Чыскааптар хире ажылдарым бар, оларның дөгерезин силерге элекке көргүспес мен, солун эвес апаар. Ынчалза-даа бир солун чүүл белеткеп тур мен, оода ону сонуургадып көргүзейн че, харын» -- дидир. Шынап-ла, дыка солун белекти кылып турар кижи-дир. Россия Федерациязының камгалал сайыды, Россияның Маадыры, алдарлыг чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Күжүгетович Шойгуга белек кылдыр сөңнээр деп турары селемени ол биске көргүстү. Сывы – тыва идик. Улуг-даа селеме. Ооң хыны кончуг чараш болур, ону мөңгүнден шуткуп кылыр, хөй чуруктарлыг болур. Кандыг чуруктар-биле каастаарын ол чугаалавады. «Делгелгеге көрүптер силер ыйнаан. Алдарлыг чаңгыс чер-чурттуувуска хоомай белек сунар эвес, черле шагда-ла ону бодап чораан кижи мен, ам боттандырбас аргажок, Сергей Күжүгетович камгалал сайыдынче депшээн болгай, канчап байыр чедирбес боор» - дидир. Эр хей! Дыка-ла онзагай белек-тир. Ол дыка чараш болуру чугаажок эвеспе. Yлегерлеп алыр дээш Моолдан безин селеме тыппаан кижи-дир. Сергей Хомушкуевич шенелде-дилээшкин ажылдарны кылырынга дыка ынак хире.
   Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан байырлал чоокшулап орар болгай. Сергей Хомушкуевич аңаа онзагай суй белектерни белеткеп турар деп билдим. Национал музейде делгеттинген «Аржаан-2» базырыктан тывылган скифтерниң алдын кылыгларының хоолгазын Сергей Кочаа ол олчаан кылдыр кылып каанын магадап көрдүвүс. Делегей практиказындан алырга, улуг дээн музейлер безин алдын эдилелдериниң хоолгаларын азып алган боор, а алдын эдилелдерниң боттарын улуг банкыларда шыгжап каан боор. Ынчангаш ылаңгыя делгелге көжерде, ырак черлерге аңаа киржирде хоолгаларын ажыглаары аажок эптиг, айыыл чок. «Аржаан-2» базырыктан тывылган бичии тоолчургу аңчыгаштарны, кадынның чажын каастаар бүрүл-баазын каас-чараш чуруктарлыг херексели (шпилька), хаанның каасталга эдилели — гектораль дээн ышкаш чүүлдерни Сергей Хомушкуевич ол олчаан кылып каанын караавыс-биле көрүп, холувус-биле тудуп көргеш, магадап-даа ханмадывыс.
   С.Х. Кочаа Тываның Комсомол шаңналының лауреады атты 1986 чылда алган. Ынчан ол чонар-даштан ажылдары-биле алдаржаан турган. Чогаадыкчы кижи болгаш, ол чаңгыс черге кайын турар ийик, чоорту демирден, өңнүг металлдардан каасталгалар, дериг-херекселдер кылыр нарын ажылды шиңгээдип алган. Эрги шагның ус-шеверлери «кызыл-дустааны»-биле уран-дарган арганы өөренип алыр кижилерни ол Тывадан, Москвадан дилеп тып, арга-дуржулгазын өөренип алыксаан күзелин боттандырган. Уттундуруп бар чыткан чараш, уран-шевер кылыгларны, дериг-херекселдерни ол удаткан чок кылып эгелээш, узанып-дарганнаар, демир, өңнүг демирден шуткуп кылган ажылдары-биле, алгы-кештен кылган көгээржиктери-биле хамыкты кайгаткан. Бирээзин шиңгээдип апкаш, өскезин өөренип эгелээр чаңныг. Боду алыс сонуургак, кезээде номчуттунуп, бир-ле чүүлдүң дугайында кастынып, сурагланып чоруур болгаш, билбес-тутпазы чок, төөгүнү кончуг эки билир, философчу мерген угаан-бодалдарлыг Сергей Хомушкуевич-биле хөөрежип чугаалажы бээрге, үе-шак эрткени-даа билдиртпес. Ооң мастерскаязынга бир-ле чүүлдү тудуп сонуургай бээр сен, мастер сеңээ ол эдилел азы каасталганы канчаар кылганын, ында чүнү сиилбип кылганын, чүнү чураанының бүгү төөгүзүн тайылбырлай кааптар.
    Бо демирден шуткуп кылыр нарын ажылды өөредип каан өөреникчилери бар бе дээрзин сонуургап айтырарымга, ол Алтайда өөредип каан оолдары ийи бичии завод ажыдып алганын, олар делегей чергелиг конференция база баштайгы кылыгларының делгелгезин эрттирер деп турарын, олче чалалга алгаш, ынаар белеткенип турарын чугаалады. Боттарының күзели-биле ус-дарган ажылынга өөредип каарын дилеп Алтайдан келгеш, ол оолдар Сергей Хомушкуевич сугга үш чыл чурттап, өөренип турган болду. «Алтайлар биске бо кончуг чугула херек чүүл-дүр дээрзин шагда билип каан, чазак, чагыргазы өөренип алыр күзелдиг кижилерин деткип турар. Ам ийи завод ажыдып алган көрүңер даан. Бис, тывалар, черле таваар-ла болгай бис, бүгү назынымда бодум-на өөренип, шенеп, кылып келдим. Ам харын Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей сайыт-биле дугуржулганы чорудуп эгелей бердивис. Деткиир болган дарга. Салым-чаяанныг ус-шеверлер школазын Кызыл-Даг ортумак школазының баазазынга ажыдар деп тур бис. Амдыызында чоок-кавының 5-6 кожууннарындан салым-чаяанныг уругларны өөредири-биле чыыр сорулгалыг бис. Башкылаар кадрларны четчелеп эгелей бердим. Бо-ла ус-шевер эш-өөрүм Владимир Салчак, Көгел Саая дээн ышкаш арга-дуржулгазы улуг кижилерни ажыглавас аргавыс чок. Бис өөретпезивиске, кым өөредир боор. Эгезинде 30 өөреникчи деп бодап турар бис, 60 чеде берзе-даа хөңнү-ле боор. Интернат айтырыы дизе-ле, чогум шиитпирлээр ужурлуг айтырыглар-ла хөй, ынчалза-даа ажырбас, чогуй бээр дээрзинге бүзүрээр мен» — деп, ол мурнунда сорулгаларынга хамаарыштыр каксы чугаалады. Yстүнде демдеглээн болгай мен, чаңгыс деңнелге ол олуруп шыдавас деп аан. Ам тускай школа ажыдар деп турары ол-дур. «Чонар-даш-биле канчаар ажылдаарын бо шагда школаларга бөлгүмнерден эгелээш, училищелерде, харын-даа университетте өөредип турар апарган-дыр. Узаныр-дарганнаар, нарын ювелир кылыглар кылырынче ам кичээнгейни угландырып, тываларның уттундуруп бар чыткан кылыгларын, дериг-херекселдерин кылыр аргаларны өөредир ужурлуг бис» — деп, ол чугаалады.
    Бир эвес Сергей Хомушкуевич чүгле бодунуң амыдырал-чуртталгазын бодап, байып, хөй акша-төгерик ажылдап аар сагыш-сеткилдиг чораан болза, ол шагда-ла үгек садыгжыгаш ажыдып алгаш, аңаа бодунуң янзы-бүрү чүүлдерден кылган чараш каасталгаларын, эдилелдерин, көгээржиктерин садып-сайгарып орган болза, бай сайгарлыкчы апаары мыяда ийик. Ынчалза-даа ол төрээн сууру, кожууну, Тыва Республиказының ады дээш сагыш аарып чаңчыккан. Ада-өгбелеривистиң салгал дамчып келген уран-шевер, ус-дарган салым-чаяанын келир үениң салгалдарынга дамчыдар дээш сеткил-чүрээ дүвүреп чоруур. Чоокку сорулгаларыңар илдингир-дир, а ыраккы кандыг солун сорулгаларлыг силер дээрзин айтырып тура, оон чарт харыы алыр боор мен деп-даа бодаваан мен, а ол дорт болгаш допчу харыыны берди. «Амдыызында чай чок, хостуг үе черле тывылбас-тыр. Сөөлүнде барып бүгү назынымда чыгдынып, айтыртынып, касканнанып чорааш билип алган чүүлдерим – черлер аттары, аймак төрел чоннарывыс аттары, фамилияларынга хамаарыштыр, солун тоолчургу, төөгү чугаалар номун бижиир сорулгалыг мен». Шынап-ла, Сергей Хомушкуевич төөгүй бергенде дыңнаарга, езулуг төөгүчү, эртемден-дир дээрзин эскердим. Мындыг дүп чок солун бодалдар, идеялар-биле чурттап чоруур дыка-ла солун кижи болду.
   С.Х. Кочааның бурунгаар чүткүлдүг үзел-бодалдар бодап, чогаадыкчы ажыл-херек бүдүрүп, күзээнин чедип, соругдаанын тып, амыдырап-чурттап чоруур аас-кежииниң идегелдиг тылы бар – ол дээрге ооң өг-бүлези, кады чурттаан эжи Лидия Монгушовна-дыр. Алдар-аттыг эр кижиниң артында кымга-даа билдиртпес, эскертинмес чөленгиижи — өгнүң херээжен ээзи-ле болгай. Лидия Монгушовна Кызылдың медицина училищезин дооскаш-ла, Кызыл-Дагга ажылдап чедип келген ояар төрээн суурундан ыраваан, маңаа өг-бүле туткан, ажы-төлүн өстүрүп кижизиткен.
   Школачы чылдарында ону Лида Кандан дээр. Тос ажы-төлдүг малчын өг-бүлениң хеймер кызы. Эки өөредилгелиг, хөй-ниитичи, спортка, уран чүүлге ынак Лиданы Тээли школазының өөреникчилери эки билир турган бис. Ол школавыстың баскетболга чыынды командазының кежигүнү, өөреникчилерниң ынак вожатыйы, уран чүүл көрүлделериниң идепкейлиг киржикчизи турган. Ооң ава-ачазы Бай-Тайганың ат-сураглыг малчыннары чораан. Ачазы Монгуш Тыртык-Караевич Кандан сумузунга чагырыкчылап, даргалап, удуртур-баштаар ажылдарга база ажылдап чораан. Авазы Сержиң Каадыр-ооловна хөй ажы-төлдүг өг-бүлениң идегелдиг чөленгиижи чораан. Аажок эрес, кашпагай, аът мунуп турда, кижи магадап ханмас. Аргыыр, даараныр шевер чораан. Канданнарның ажы-төлү шуптузу эртем-билиглиг кижилер болган.
   Лидия Монгушовна ада-иезиниң ол эки аажы-чаңын, ажылгыр мөзү-бүдүжүн олчаан дөзеп алган. Кызыл-Даг сумузунуң эмчи участогунуң эргелекчизинге хөй чылдарда ажылдаан. Чаңгыс чер-чурттуглары Лидия Монгушовнага улуг идегел, бүрүзелди көргүзүп, Кызыл-Даг көдээ Совединиң даргазынга-даа соңгуп чораан. Амгы үеде пенсия назы четкен-даа болза, Лидия Монгушовна сумузунда - эң идепкейлиг хөй-ниитичи кижилерниң бирээзи. Кызыл-Даг ортумак школазынга Х.А. Анчимаа-Токаның адын тывыскан байырлалды ооң башкарыкчылап эрттирип турарын көрүп ора, биеэги школачы Лиданың ол-ла олчаан өскерилбээнин магадап, танып ордум.
   Кызыл-Дагның ус-шеверлерин адап-сурап кайы чүктен кандыг аймак сөөк кижилер келбес дээр. Оларның шуптузун бажыңынга Лидия Монгушовна аъштыг-чемниг, чугаа-сооттуг уткуп, хүлээп алыр. Өөнүң ээзи Бай-Тайгага кожуун баштыңы, Төлээлекчилер хуралының даргазы харыысалгалыг ажылга ажылдап турда-даа, чогаадыкчы ажылының аайы-биле хурал-суглаалап, сургакчылап, айда, чылда-даа чоруп каар, өгнүң херээжен ээзи от-көзүнүң чылыын салбайн, мал-маганын ажаап карактавышаан, картофель, ногаазын тарып, чаш ажы-төлүн өстүрүп, күрүне ажылын база кылып четтигип турганын бодап кээрге, эрес-ле кижи шыдажыр.
    Кочаалар алгы-кеш эттеп, оон улуг, бичии кижилерге тоннарны шагда-ла даарап эгелээнин чону билир. Алгы эттээр тускай станокту Сергей Хомушкуевич боду чогаадып тургускан. Кызыл-дагжылар шупту уран-шевер, шупту даараныр. Ынчалза-даа алгы-кеш эттеп, ону эң шынарлыг кылыры-биле Кочааларга чедер кижи чок. «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелди олар амыдыралга шагда-ла боттандырып эгелээн улус-тур ийин.
   Аалчыларын бажыңынга уткуп, изиг аъш-чеминиң дээжизин салып, сүттүг шайы-биле хүндүлеп тура, Лидия Монгушовна дааранып четтигип орар де.
    Ол аразында Кызылдан бир тускай комиссия кежигүннери база чедип келди. Лидия Монгушовна база-ла аяк-савазында барды. Элээн болганда ооң ажыл-ижи-биле таныштывыс. Ол улуг, бичии кижилерге тыва идик-хеп аймаан пөстен, алгыдан даарап турар болду: чеңи чок хөректээштер, тыва тоннар, алгы-кештен даараан тапочка-идиктер дизе-ле, чүнү чок дээр. Херээжен улуска хол барбажыгаштарының чаражын: улуу-даа, бичиизи-даа бар.
   Ону сонуургап көрүп турувуста Сергей Хомушкуевич чугаалады: «Кызыл-Дагга «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» дээрге арай таарышпас чүве бо, бисте чүнү-даа бүдүрүп турар кижилер бар. Лидия Монгушовна чээрби ажыг чыл алгы-кешти идээлеп, эттеп, быжып, даарап чоруур. Чондан-даа чагыг-дилег кирерге хүлээп ап, даарап берип турар. Оон ыңай-даа сайзыраар дээрге кылын алгы-кеш даараар машиналарның өртек-үнези мырыңай оранчок улуг боор чүве-дир, ынчангаш Чазактың чаа төлевилелин деткип, аңаа киржир бодап турар. Мен-даа канчаар, ажырбас, чээрби ажыг чылда кылып чоруур ажылы-дыр деткээн болза, сайзыраан болза-ла эки» — дидир. Ынчап кээрге, чаңгыс өг-бүледе безин ийи бүдүрүлге ажылы чоруп турар ышкажыл дижип, магадап ордувус. Чугажак алгы-кешти даараптар машиназы бар, ам 187 муң рубль ажыг өртектиг улуг, кылын алгы-кештерге күш чедиптер машиналыг болган болза деп күзелдиг.
   Эки үлегер салгалдан салгал дамчыыры чугаажок. Кочааларның улуг уруу Белек-кыс Сергеевна Манчина Новосибирскиниң медицина университединиң социал ажылдакчылар факультедин дооскаш, кожуун эмнелгезинде ажылдап турар. Хостуг үезинде акша ажылдап алыр арганы тып, дааранып турар. Март 8 байырлалында, ол бодунуң даараан хептериниң көргүзүүн Кызыл-Дагга эрттирген. Ниитизи-биле чээрби костюмнарны улус-чон аажок сонуургаан. Ам кожуунга көргүзер сорулгалыг. «Ачам бодунуң юбилейлиг делгелгезин кылыр деп турар, мен база аңаа киржип, чогаадып, дараан хептеримниң көргүзүүн делгелге үезинде көргүзер бодап тур мен» — деп, Белек-кыс Сергеевна чоокку планнарын чажырбады. Өөнүң ээзи — Кемеровонуң культура болгаш уран чүүл академиязын дооскан, чогаадыкчы ажылдакчы. Олар ийи кыстыг. Кочааларның бичии уруу Барыңмаа Сергеевна, Новосибирскиде 4-кү курстуң студентизи, дээди эртемниг саң-хөө ажылдакчызы болур.
    Тывавыстың ырак-узак булуңу – ат-сураа алгаан шеверлер чурту Кызыл-Дагда чаңгыс өг-бүле-биле безин таныжарга, ажыл-амыдыралы мындыг солун сайзыралда-дыр. Салым-чаяанныг угун салбас мындыг өг-бүлелер турда, Тывавыстың келир үези чырык, чаагай дээрзинге идегел сагыш-сеткилди өөртүп, чылыдып келир-дир.

Светлана БАЛЧЫР.
Марианна ОНДАРНЫҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" солун № 38 2013 чылдың март 30, суббота