Тоолзуг Тыва чуртум сорунзазы

Бойдустуң күчүзү сиңниккен делгемнерлиг, ховар дээн тускай язы-сөөк чоннуң девискээри — Тыва Республика. Ол кайгамчык чараш булуңнарлыг, эвилең-ээлдек чоннуг болгаш өскелерни бодунче чайгаар хаара тудуп эккээр. Маңаа дыштанылганың база туризмниң кандыг-даа хевирлерин сайзырадыр аргалар хөй.
   Тываның турисчи ачы-дуза чедирер рыногунда «Алаш-Трэвел» турисчи агентилели 13 чыл дургузунда ажылдап турар. Ооң директору Наталья Сергеевна Кирова — Тываның туризм ассоциациязының президентизи, билдингир сайгарлыкчы, орлан-шоваа удуртукчу. Сайгарлыкчы чоруктуң, белен эвес болза-даа, солун хевирин шилип, хөй чылдарда чедиишкинниг ажылдап чоруур кижиниң айтырыгларга харыыларын, үзел-бодалын, туружун сонуургап көрээлиңер.

«Нарын үеде ажыттынган»
«Демир-Сал» дээр республиканың турисчи клувунга үндезилеттинип, 2000 чылда «Алаш-Трэвел» турисчи агентилели ажылдап эгелээн. Ол чылдарда чуртка ниити экономиктиг байдал нарын турган-даа болза, улуг шаптараазыннар турбаан. Күрүнениң чөпшээрел бижиин дораан алгаш, хоойлу-дүрүм езугаар ажылывыс шуудаткан бис. Бир талазында, ынчан хөй туристер чок, ийи талазында, туризм дугайында хоойлужудулга чедимчелиг эвес турган. Чоорту ажылдың уг-шиин билип, быжыгып, бөгүнге чедир багай эвес түңнелдерлиг ажылдап чоруур бис».

«Хамыктың дээрезин хереглекчиге»
Албан чериниң ажыл-чорудулгазы «Хамыктың дээрезин хереглекчиге» деп дүрүмге чагыртып турар. Хереглекчиниң негелделери, сонуургалы—бирги черде. «Алаш-Трэвелдиң» ажылдакчылары — туризм талазы-биле бедик мергежилдиг, арга-дуржулгалыг спортчулар. Оларның хөй кезиин чүгле Россияның эвес, а даштыкы чурттарның туристери эки билир, таныыр апарган. Тываның агаар-бойдузунуң, девискээриниң тускай талаларын барымдаалап, турисчи эртер оруктарны (маршруттарны) ажылдап кылган. Спортчу турлардан аңгыда, аъттыг, чадаг-тергелиг, автомобиль-биле турларны чорудуп турар. Аңчыларга болгаш балыкчыларга база тускай үнүүшкүннер бар.

«Быжыг найыралдыг,бүзүрелдиг бис»
   Коллективте агентилел тургустунганындан бээр ажылдап чоруур кижилер хөй: чолаачылар, үдекчилер. Хүн бүрүде чаңгыс черге мөөңнежип, чыылбайн турзувусса-даа, бот-боттарывыс-биле доктаамал харылзажып, ажыл-херээвис сайгарып чугаалажып турар бис. Херээжен улус шуут чок. Ында-хаая повар кыстар ажылдай бээр, ынчалза-даа херээжен кижи өг-бүлези, ажы-төлү дээш үр ызырынмас болур. Делегейниң аңгы-аңгы чурттарынга аян-чорук кылып чорааш, эскереримге чолаачы болза чүгле машина башкарар, повар кижи чүг-ле аъш-чем белеткээр дээш кижи бүрүзү бодунуң хүлээлгелерин күүседир. А бистиң оолдарывыс — чолаачылап, поварлап, үдекчилеп-даа шыдаар, бүгү талалыг специалистер. Чайгы үеде Красноярск, Новосибирск, Москва хоорайлардан немей үдекчилерни, спортчуларны чалап ап турар бис. Олар улуг күзелдии-биле кээп ажылдаар улус.

«Чайгы үе эң таарымчалыг»
   Ажыл-чорудулганың эң күжениишкинниг үези – чай. Май болгаш октябрь айлар. Кыжын дыңзыг сооктарда бээр келири берге. Чылыгда активчи туризмниң хевирлеринден өске, билип алыышкынның азы сонуургал аайы-биле организастаан турлар нептереңгей апаар. Чижээлээрге, хамнар-биле ужуражылгалар азы Тыва-биле таныжылга. Yш чыл бурунгаар Моол күрүнеге хамаарыштыр кады ажылдажылга эгелээн, өскээр чугаалаарга, аалчылар Тыва болгаш Моол-биле чаңгыс угда таныжып ап болур.

«Идепкейжи туристер —Россиядан»
    Туристерниң хөй кезии Россияның хамаатылары болуп турар. Ол кончуг өөрүнчүг. Даштыкы чурттардан туристер база хөй. Российжи аян-чорукчуларның негелделери шыңгыы болза-даа, оларның-биле ажылдаары чиик. Санкт-Петербург, Москва хоорайлардан база ол чооктан туристер аажок идепкейжи. Тываның чурттакчыларының аразындан кижилер шуут чок деп болур. Олар колдуунда даштыкы чурттарже үнүп, дыштанып турарлар.

«Оруктар болгаш хандырылга….»
   Бир эвес российжи туристерге Тываның оруктарының берге байдалы чаа чүүл эвес болза, даштыкы аян-чорукчуларга республиканың оруктарынга чорууру — улуг шылгалда. Мөңгүн-Тайга кожуунга хөй катап доктаап чорааш, 2 хүн дургузунда чедип алыр.
   Хереглекчилерниң хандырылгазы — чидиг айтырыгларның бирээзи. Аалчылар бажыңы, чемненир черлер, орук кыдыының хандырылга черлери ам-даа чогуур деңнелге четпээн. Харылзаа талазы-биле база ындыг. Чижээлээрге, бир-ле тодаргай чагыг киирер дээш шынарлыг харылзаа чок болганындан баш бурунгаар кижилерни чорудар апаар бис. Ол дээрге улуг чарыгдалдар ышкажыл.

«Кедизин бодап кылыр»
    Амгы үеде Тывага туризмни сайзырадыры-биле янзы-бүрү хемчеглерни боттандырып турар. Ажылдаар күзелдиг, чүткүлдүг болза, кандыг-даа аргаларны ажыглап болур. Ынчалза-даа чедер-четпес чүүлдер ам-даа бар. Сөөлгү чылдарда турисчи баазалар хөйү-биле туттунуп турар. Оларны чурумалдыг, каас-чараш бойдустуг девискээрге ажыдып алырга ол-ла деп бодаар болза, шын эвес. Бирги ээлчегде олче кижилер канчап чедип алырын, харылзажырын шиитпирлээр. Оон аңгыда чижилгеден сестир боор-дур. Херек кырында эки шынарлыг хандырылгалыг турисчи баазалар көвүдеп-ле турар болза, бистиң агентилелге дыка таарымчалыг. Олар-даа, бис-даа орулгалыг болур бис. Ынчангаш демниг ажылдаары чугула.

«Бойдузун магадап ханмас»
  Тываже чедип алыры улуг чарыгдалдарлыг, ырак-узак-даа болза, бистиң аалчыларывыс ооң бойдузун көргеш, шупту бергедээшкиннерин уттуптар. Меңгилерлиг Саян дагларынга, Таңды болгаш Шапшал сыннарынга хүрээлеткен республикага четкен кижи үелерниң аян-чоруун эрткен дег болур. Күчүлүг Улуг-Хемниң бажы моон үнген, Альпы даглары биле Сибирь тайгалары, элезинниг ховулар болгаш көктүг-шыктыг шынаалар шупту мында.
  Аңаа чергелештир чурттакчы чоннуң агаар-бойдуска кам-хайыра чогун маңаа чугаалаксадым. Чылдан чылче бок-сак көвүдеп турар. Кижилерниң төтчеглекчи хөөнү чавырлыр тудум, улам улгаткан Тоолзуг Тываның сорунзазы — ооң агаар-бойдузу: арыг агаарывыс, ногаан тайгаларывыс, ак-көк хемнер, хөлдеривис мөңгеде эвес дээрзин утпаалыңар.

«Көдээ туризмни сайзырадыр»
   Сөөлгү үеде туристер көдээ черниң амыдыралынга улуг сонуургалдыг апарган. Тыва өгге дүн эрттирери, национал аъш-чемни чооглаары, инек саары оларга аажок солун-дур ийин. Ынчангаш ол талазы-биле шыңгыы хемчеглерни чорудар болза эки деп бодаар мен. Көдээ туризмни сайзырадырының байдалдары бар. Изиг күзелдиг, кызымаккай ажылдаар болза, хөг жүлдеге идегел улуг.

Төнчүзүнде
   Материалды төндүрүп тура, Тыва Республикага туризмни сайзырадыры-биле грантылыг программа, тускай төлевилелдер, ачы-дузаны чаңгыс катап алырының аргалары көрдүнген дээрзин демдеглекседим. ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң айыткалы езугаар «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилел бо чылын ажылдап эгелээн. Төлевилел езугаар чүгле бо чылын безин 20 хире турисчи фирмалар бүрүткедир күзелин илереткен. Оларның сези тодаргай чүүлдерни ажылдап кылып алган. Тыва – ховар регион. Мында шупту климат куржаглары бар: тундра, даглар, ховулар, тайгаОон өске кайда-даа мындыг чер чок. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, туризмни сайзырадырынга боттуг байдалдар чайгаар тургустунган, оларны чөптүг, угаанныг ажыглап, туризмни чогуур деңнелге чедир хөгжүдери арткан.

Азияна ТАУ.
Чуруктарны "Шын"солуннуң архивинден алган.