Алдар-аттыг мөге болзун!

Тываның күрүне универ­ситединиң күш-культура фа­культединиң 3-кү курузунуң сту­­дентизи, оожум-топтуг аажы-чаңныг, чараш, чаптанчыг мөзү-бүдүштүг, кижизиг, чор­гаар дурт-сынныг спортчу Айдың Монгуштуң 2014 чылда улай-улай чедип алган чайынналчак чедиишкиннеринге өөрүп, ооң дугайында сонуургааш, боду-биле ужуражып четтим.

Айдың бодун таныштырарда «Улуг-Хемниң Торгалыг суурга ада-иемниң беш дугаар хеймер оглу болуп төрүттүнген мен» деп, хүлүмзүрүй аарак, хөөреп олурду. Ооң чугаазындан ол эш-өөрзүрек, улугну улуг, бичии­ни бичии деп хүндүлеп, үнелеп билир кылдыр кижизиттинген дээрзи илдең. Айдыңның ук-төөгүзүнде даайлары хүрежип чораан, ам-даа шыырак диртип, хүрежип турар.

Айдың Монгуш — амгы үеде тыва хүреш спортунда шыырак мөгелерниң бирээзи, үргүлчү шаңналдыг черлерже кирип, 85 кг чедир мөгелер аразынга тыва хүрештиң тиилекчизи болуп келген, кожууннарның ай санында эрттирип турар хүреш маргылдааларының тулган чемпион адынга төлептиг болуп чоруурун хүрешке ынак чон билир. Айдыңны тыва хүрештиң аарыкчыларының ынак мөгелериниң бирээ­зи деп билип чоруур мен. Чон ооң девип үнүп келирин четтикпейн манаар. Ол Тывадан дашкаар маргылдааларга киржип чорупкан үеде аарыкчылар дораан чоктап: «Айдың чок-тур!», «Айдың-оол чүге чогул?», «Улуг-Хемден бичии оол, Айдың кайда барганыл?» дижип эгелээрлер. Мөге-шыырак, чоргаар дурт-сынныг болгаш, аарыкчыларга дыка эскертингир кижи.

Айдың 5 харлыг тургаш, өскен-төрээн сууру Торгалыгга бичии уруглар хүнүнге турас­кааткан хүрешке шүглүп үнгени, 12-13 харлыында уруглар камгалалының хүнүнде респуб­лика чергелиг хүрешке 1-ги черни ээлээни аңаа черле уттундурбас. Оон улаштыр-ла ортумак класстардан эгелеп шыңгыы белеткенип кирипкен. Хүрешти сонуургап эгелээнинден бээр баштайгы тренер башкызы — Болат Александрович Шагжы. Тываның 100 чылдаан байырлалында хартыганың самын көргүзүп, тыва хүреште шыырак хүрежип чоруур өөреникчилеринге, дуң­маларынга үлегерлиг башкы. Болат Александрович — ТКУ-нуң күш-культура факультединиң башкызы. Амгы үеде Айдыңны деткип чоруур тренер башкызы ТР-ниң Начын мөгези, хөй санныг бичии мөгелерниң башкызы, аныяк, арга-дуржулгалыг мөге — Эртине Маадыр-оолович Допуй-оол.

Айдың декабрь айда 3 улуг маргылдааларга тиилелгени чедип алганын билир бис. Декабрь 5-6 хүннеринде Москва хоорайга IX улуг шуулган болуп эрткен. Аңаа орус, бурят, якут, кавказ, татар чоннарның шыы­рак мөгелери күжүн шенешкен. Чыл келген тудум, бистиң мөгелеривистиң саны көвүдеп, эки көргүзүглерлиг хүрежип турар апарганы өөрүнчүг. Маргылдаага аңгы-аңгы деңзи аайы-биле болгаш тулган чемпион ат дээш ийи улуг демиселдиң түңнелдерин таныштыраал: бурят чоннуң Бухе Барилдаан деп хүрежинге 70 кг чедир 1-ги черни — Бады-Сагаан Монгуш, 2-ги черни — Али Долба, 80 кг чедир 2-ги черни — Артыш Шомбул, 3-кү черни — Чиңгис Бадыраа, 80-ден өрү килдиг мөгелер аразынга 1-ги черни Айдың Монгуш ээлээн. А якут чоннуң Хапсагай хүрежинге 70 кг чедир мөгелер аразындан 2-ги черни — Бады-Сагаан Монгуш, 80 кг чедир мөгелер аразынга 1-ги черни — Айдың Дун, 2-ги черни Артыш Шомбул ээлээн.

Москва хоорайның студентилери Тывадан хүрежип барган мөгелеривисти деткип, боттары база маргылдаага эки киришкеннер. Килдер аайы-биле тиилээн мөгелер аразынга шуулганның тулган чемпиону дээш хүрешке ырак-чооктан келген шыырак удурланыкчыларының аразындан Айдың шүглүп үнген, Москва хоорайның студентизи Артыш Шомбул үжүүрлешкен. Ниитизи-биле 12 медальдыг, 5 кубоктуг болганнар. Ооң мурнунда ук шуулган 2 дугаар болуп эртип турда, тулган чемпион атка Тываның Күчүтени Аяс Семис-оолович Монгуштуң тиилеп үнгени биске канчаар-даа аажок өөрүнчүг болгаш чоргааранчыг.

Декабрь 12-ниң хүнүнде Сүбедей ордузунга бирги тыва национал оюннар спартакиадазы болуп эрткен. Спартакиадага кожууннардан хөй командалар келген, солун оюннарны чон магадап көрген. Тевектээринге, аргамчы октаарынга, кара адарынга, шыдыраага база тыва хүрешке маргылдаалар эрткен.

Санкт-Петербург хоорайның чылдың болуп эртип турары, (бо чылын 6 дугаар) «Хүрээниң шаңналы-2014» маргылдаазынга тыва мөгелер киржип чорааннар. Келир чылын хүрээниң 100 чыл болган байырлалы болур, аңаа база Тываның мөгелери киржир. Санкт-Петербургтуң студентилериниң президентизи Начын Донгак 2014 чылда чаңгыс чер-чурттугларын эки уткуп, хүлээп алган. Удурланыкчылары шыырак, билдингир мөгелер турза-даа, түңнелдери эки болган: 63 кг – Начын Донгак 1-ги чер, 75 кг – Айдың Дун 1-ги чер, Начын Ондар 3-кү чер, 75 килден өрү – Айдың Монгуш 1-ги чер. Тускай шаңналдар: «Чараш арга дээш»Тываның күрүне университединиң 5-ки курузунуң студентизи Айдың Дун, «Чараш девиг дээш» Санкт-Петербургтуң студентизи Начын Донгак тускай шаңналдарга төлептиг болганнар.

Айдың — тыва хүрештен аңгыда, сумо хүрешке спорт мас­тери. Европаның элээди оолдар аразынга 2 дакпыр, улуг мөгелер аразынга 2014 чылдың тиилекчизи. Тренер башкызы сумога делегей чергелиг судья — Адар Начын-оолович Куулар. Тыва мөгелерден сумога эки көргүзүглерлиг хүрежип чо­руур мөгелер хөй, оларга Начын мөге, үлегерлиг тренер башкы Каң-Демир Каң-оолович Куулар, Күчүтен мөге Аяс Монгуш, Чаан мөге Эрес Кара-Сал, Начын мөгелер Начын Монгуш, Андрей Монгуш, Күзечи Куулар.

Бичиизинде тыва хүрештиң тергииннери Күчүтен мөге Аяс Монгуштуң, Чаан мөге Эрес Кара-Салдың, Арзылаң мөге Сайын-Белек Тюлюштуң, Начын мөге Алексей Монгуштуң шыырак белеткелдиин, чараш аргаларлыг, бедик деңнелдиг хүрештерин сонуургап магадаар турган. Хостуг, чайлыг үезинде Айдың спорт-биле өңнүктежип, күш-дамырын сайзырадып, кадыкшылынче кичээн­гейни салып турар. Оон аңгыда дыштаныр үеде көдээде аалынга барып, мал-маган карактап, улузунга дузалажып, арыг агаарга дыштанырынга ынак. Интернет четкизинден солун, ажыктыг, чаа медээлерни көрүп, номчуп, сөс курлавырын байыдып, немей билигни ап турар. Хостуг хүреш, тыва хүреш, сумо хевирлерин сонуургап, хүрежип чоруур. Волейбол, футбол база эр кижиниң үш оюнунуң бирээзи — аът чарыжын улуг сонуургаар, аът малга ынаа кончуг. Даайлары — республиканың аът чарыжынга каш дакпыр тиилекчи, тулган аъттарның ээлери улус.

Аныяк мөгевистиң 20 харлыынга чедир чедип алган чедиишкиннерин салаа базып санаары безин берге. Москва, Санкт-Петербург хоорайларга шилиндектерниң аразынга шүглүп үнүп, эзир куш дег хостуг чоргаар девип, Тыва чуртун алдаржыдып чоруур мөгелеривис дээш кижиниң сагыш-сеткили өөрүп чоргаарланыр. Шак мындыг чедиишкиннерлиг болган мөгевис Айдыңны эки кижи кылдыр өстүрүп каан ада-иезинге, деткип чоруур чоок кижилеринге чаа үнүп келген Хой чылы-биле аас-кежикти, өөрүшкү-маңнайны сеткилимниң ханызындан күзедим.

Айнура Шалган.

Кызыл хоорай.

Чуруктарны хуу архивтен алган.