Аржааннарывыс авыралы

Бойдус чаяалгазының ачы-авыралының дугайында бурунгу грек эртемден эмчи Гиппократ эрте-бурун шагда-ла мынчаар чугаалап каан: «Эмчи эмнээр, бойдус кадыкшыдар». Шынап-ла, өзээн өттүр-ле сөглээн. Тываның чону чай келирге-ле, төрээн бойдузунуң чайгаар бүткен аржааннарынга болгаш хөлдеринге барып эмненип, кадыын быжыглап чаңчыккан. Оларның кижиниң кадыынга кайы хире ажыктыын, кандыг аарыгга кайы аржаан дузалыын Тываның чону кол нургулайында эки билир. Ындыг-даа болза эртем-медицина талазы-биле шинчилелдер ам-даа төнмээн, 2013-2014 чылдарда кожуун бүрүзүнде кижилерниң хөй барып турары аржааннар болгаш хөлдерге эмчилерниң бөлүктери эртем-шинчилел ажылдарын чоруткан. Ийи чыл иштинде кылдынган улуг ажылды Россияның эртем хүнүнге тураскааткан регионнар аразының эртем-шинчилел конференция­зынга түңнеп чугаалашкан.

Эмчилер бо үе дургузунда аржааннап келген ийи муң чыгыы кижилерден кым кандыг аарыглыын, оларның кижи бүрүзү­­нүң килин, дурт-сынын, хар-назынын, ханының базыышкынын, чүрээниң ажылдаарын база аарыы­ның өске-даа демдектерин шинчилеп көрген. Ол бүгү шинчилелдерни өөренип көргеш, ниити угланыышкыннарга хамаарыштыр Россияның Сибирьде федералдыг эртем-клиниктиг төвүнүң Томскиде курортология болгаш физиотерапия институдунуң терапия салбырының эртем удуртукчузу, медицина эртемнериниң доктору Ирина Николаевна Смирнова «Тыва Республиканың эмнээшкинниг суг курлавырларынга бальнеотерапия» деп түңнел ажылды белеткээн. Ниитизи-биле 30 аржаан болгаш 3 хөл шинчилеттинген. Конференцияга шинчилелдерниң түңнелдериниң дугайында илеткелди ол кылган.

Шинчилеттинген аржааннарга келген кижилерниң ханының базыышкыны баштай улуг турган болза, 3-4 хонуп чорда, кол нургула­йында өй-тавынга чедип келир, өкпе-хөрээниң агаар тынар хемчээли улгады бээр, агаар-бойдуска дораан тааржы бээри илдең болган. Улустуң эмнедип кээп турар аарыгларын бөлүктээрге, сөөк-даяктың, чүстерниң артрит, остеохондроз, чүрек-дамыр системазының, ижин-баар, хан эргилдезиниң аарыглары колдап турар. Аржаанчыларның 63 хуу­зу хөлчок хоочуларлыг, артканнарының кадыы мүн-не чүгээр-даа болза, дөмей-ле бир-ле черинде кандыг-бир кавынныг. Кили улуг кижилер база эвээш эвес, мындыг байдал кижиниң бүгү органнарының ажылдаарынга аар чүък, ооң ужун аарыг­лар тыптып болур. Ынчангаш кижилер боттарының мага-бодун өй-тап хемчээлге тудуп, ижер-чиир чеминиң шынарынче улуг сагыш салыр болза эки дээрзи чугаа­жок. Ынчан ам аржаанга хөлүн эрттирип алган аарыг сегидер дээш эвес, чүгле дыштанып ап, чыл дургузунда чыглы берген хир-чамны арыглап, бодун дадыктырып, кадыкшылын быжыктырып алыр дээш кээ­ри онза эки болбайн аан.

Илеткелчи Ирина Смирнова аржаан бүрүзүнүң шынарларын чаңгыстап тургаш, таблица аайы-биле көргүзүп чугаалады. Ниитизи-биле алырга, кайы-даа аржаан бодунуу-биле онзагай шынарларлыг болгаш кижи бүрүзүнге аарыының аайы-биле дузалап турар. Бо аржаан эки, дуу аржаан багай деп чаңгыс аай чугаалап болбас. Эң эки ачы-буяны – организмни ниитизи-биле кадыкшыдып, экижидип, омакшыдып сергедири. Аржааннап алырга, артында-ла ол күзүн, кыжын кижи дымаа-ханаага безин алыспас боор ышкажыгай.

Тываның дыка хөй аржааннары колдуунда соок, дус чок, минералдыг сугларлыг. Изиг суглуг, эртем езузу-биле термалдыг деп адаар аржааннарывыс база бар. Кайызын кандыг дээр, шуптузу онзагай, ажыктыг, дузалыг, ачы-буянныг. Ынчанмайн канчаар, кара угаан-биле бодаарга-даа, күчүтен тайгаларывыстың, ие-чер иштиниң дыка хөй ажыктыг минералдарын суу-биле кады алгаш, агып үнүп кээр болгай. Ында организмге херектиг чеже минерал чок дээр. Ийи чыл иштинде шинчилеттинген аржааннар: Аспаты, Ала-Тайга, Адарган, Ажыг-Суг, Бел, Дустуг-Хем, Дыттыг-Дөргүн, Талдыг-Чарык, Үстүү-Дөргүн, Оораш-Хем, Борзу-Хөл, Шивилиг, Кегээн-Булак, Талдыг-Чарык, Улаа­тай, Улуг-Дөргүн, Хаттыг-Чазы, Ажыг-Суг, Кызыл-Дуруг, Сенек, Хүрегечи, Оораш-Хем, Уургайлыг, Маңнайлыг, Суг-Бажы, Дуктуг-Дыт,  Дарги (Качык), Тарыс, Чүрек-Дөргүн, Борзу-Хөл, Чойган, хөлдер: Дус-Хөл, Ногаан-Хөл, Ак-Хөл.

Бо аржааннардан чамдыктары, чижээ, хан базыышкынын кончуг таптыг өй-тавында кылдыр бадырар, чамдыктары  улгаттырбас-даа болза, шоолуг бадырбас  болуру илерээн. Черле ынчаш кайы аржаанга кандыг аарыглыг кижилер баарга таарымчалыгыл деп чүүлдү эки билири чугула. Ынчангаш шинчилелдер бүгү талалыг болуру чогумчалыг бол­бааже. Шинчилээшкин үезинде аржааннап келген кижилерниң кадыкшыл байдалдарын хынаарда, колдуунда хан базыышкынын, судал согуушкунун шинчип, айтырылга аргазын ажыглап турганы илдең. Чижээ,  Ала-Тайга аржаанга хан базыышкыны оранчок бада бээр, а Кызыл-Дуруг аржаанынга чүге шоолуг батпазыл? Харыызы амдыызында билдинмес. Ынчангаш бо шинчилелдерни эртем ажылының баштайгы чадаларынга хамаарыштырып болур хире.

Илеткелчилерден Чаа-Хөл кожуун эмнелгезиниң кол эмчизи Андрей Валерьевич Дувекей Ажыг-Суг аржаанны кадыкшылга ажыглаарының келир үезиниң дугайында солун илеткелди кылган. Ажыг-Суг аржаанның бир ады /үр-Сайыр, ижин-баар, эндокринниг системага кончуг дузалыг, нарын айтырыы –  чедери берге черде. Суунуң шынарын алырга, сульфат-магний-кальцийлиг, минералдыг аржааннарга бодаарга, үнүп чыдар чериниң кислоталыг кужурлуундан кремний, демир, алюминий, чес, цинк, марганец, стронций, литий болгаш өске-даа микроэлементилер бар. Чапсар аразында Андрей Дувекей-биле ужурашкаш,  аржаанның  келир үе­­­зинге хамаарыштыр планнарының дугайында материалды солунче чорудуп бээрин диледим. Эмнээшкинниң тускай адыры-биле кожуун төвүнге гастроэнтерология стацио­нары кылып алыр болза, чонга ажык-дузалыы дыка улуг дээрзин ол чугаалап, күрүне эштежилгелиг хуу бүдүрүлге кылгаш, стационарны хөй-ле чарыгдалдар чокка тудуп тургузуп ап болурун онзагайлады. Сайзыраңгай чурттарда, Россия девискээринде-даа шак мындыг составтыг аржааннарда санаторий, курорт баазаларын тудуп тургускан. Ажыг-Сугну Кисловодскиниң нарзаннарынга дөмейлеп болур. Бир эвес стационар кылып алыр болза, бүдүн чыл дургузунда республиканың чонун аңаа эмнеп болур. Чедери берге аржаанга кыска чай дургузунда ижин-баар, эндокринология талазы-биле аарыгларлыг кижилерниң чүгле каш-ла хуузу чеди хире хонукта барып турары билдингир.

Ынчангаш хөй-ле чарыгдал кылып, соңгаар барып эмнедир орнунга бодувуста бойдус чаяаган кайгамчык курлавырлар четче ажыглаттынмайн турары хомуданчыг.  Таптыг бодап келирге, Тываның аржаан бүрүзүнге эм­нээшкинниң реабилитация баазаларын тургузуп болур. Эм суглуг аржааннарывыс, хөлдеривис барык шуптузу «черлик» болуп турар болгай. «/ш-Белдир», «Чедер» курорттарны безин орта сайзырадып чадап турарывысты хараадаардан өске чүү дээр боор. 

Оон аңгыда биске «аарышкылыг» база бир айтырыг бар: эм хөлдерниң малгажын эвээжедир дажыглап турары. Аңаа  хамаарыштыр медицина эртемдени Ирина Смирнованың тайылбырлааны: малгаш чүгле ол черинге эм күштүг болур. Бир-ийи шак болгаш өске савага ол бодунуң эмнээр күжүн дораан чидириптер. А соок аржаан ажырбас, алыс шынарын чидирбес. Ындыг болганда кара малгашты дажып аппаар кижилер бойдуска улуг хора чедирип турарлар. Черле ынчаш бойдустуң аржаан ышкаш ыдыктыг черлеринге бистиң чамдыывыстың алдынып билбези кайгамчык. Безин чадаарда оочур хунаашкаш, алгыжа бергилээр, черле улуг боттарының-даа, ажы-төлүнүң-даа шимээн-даашкыры хөлчок, аржаанга чажар чүве дээш, арага-хымыс база иже бээр. Бойдуска кижиниң алдынарының дугайында Тываның күрүне университединиң практиктиг психология болгаш этикет Төвүнүң удуртукчузу, психология эртемнериниң кандидады Татьяна Алексеевна Ондар студентилер-биле чорудуп турар ажылын таныштырып, аңаа азып, салып болур эдилелдерни делгээн. Шыны херек, аржаан черлеривисти, хөлдеривисти эмин эрттир-ле чүдередип, бокталдырып турар бис.

Аржаан бажынга кандыг-даа аъш-чем салыр, эңдерик чалама азар, ойнаарактар безин салыр, ол чемнер үрелгеш, курт-кымыскаякка-даа хоран апаар, чыдып баксыраан хамык бок черже киргеш, дириг бойдуска, ол-ла ижип турар суувуска баар болгай. Бойдуска кайы хамаанчок алгырып-кышкырып болбас, багай бодалдар тутпас – аржаан­наары дээрге, бүгү таладан – иштинден, даштындан арыгланыры. Мээ-медерел, сагыш-сеткил, күзел-бодал, мага-бот шупту арыг болза, ынчан аарыг ырап чоруур. Оон аңгыда чамдык улус аржаанга халас-ла чү­ве дээш, эмин эрттир «хоптактаныр». Кирер ужурлуг минутазын эртир олурупкаш, чамдыктар кадыынга хора чедирип, сыр-дедир түңнелди ап турар.

Дус-Хөл – Тываның «өлүг» далайы деп илеткелди Кызылдан эксперт эмчи Сайзана Салчак кылган. Хөлдүң 1949 чылда турганы-биле бөгүнгү хемчээлдерин деңнээрге, узуну, дооразы, калбаа-даа, ханызы-даа көңгүс эвээжээн: узуну 1800 метр турганындан 1400 метр чедир, ханызы 4 метрден 2 метр чедир сыыгаан. Дус-Хөл шынарының талазы-биле сураглыг Өлүг далай болгаш Саки хөл-биле дөмейлежип турар. Мөчү-сөөктер, тыныш органнарының болгаш кеш аарыгларын эмнээринге дузалыг.

Конференцияның башкарыкчызы, ТР-ниң Кадык камгалал яамызының медик-социал айтырыгларның болгаш башкарылгазының эртем-шинчилел институдунуң эртем секретары Кара-кыс Донгаковна Аракчаа, Тожу, Мөңгүн-Тайга, Сүт-Хөл, Тес-Хем, Таңдыда болгаш өске-даа кожууннарда аржааннарның база хөлдерниң эм­нээшкинниг аргаларының дугайында эртем-шинчилел бөлүктериниң эмчилери: Оксана Ооржак, Долаана Долгар, Светлана Чупикова, Сырга Дамба, Сайзана Салчак, Шончалай Соскар, Орлана Кызыл, Урана Ондар, өскелер-даа отчет илеткелин берген. Шупту илеткелдерниң кол ужур-утказы – аржаан суглар кижиниң кадыын быжыглаарынга кончуг ажыктыг. Чүгле бойдустуң чаяалгазын шын, камныг ажыг­лаар, хөлдерниң малгажы-биле чүг­ле ол черинге эмненири дузалыг дээрзин сактып алза эки.

Аржааннарның үнүп чыдар черлери дең-дески эвес, тайга-таксыл ишти. Ынаар чедер оруктар кылдынмаан, бир шагда ар­жааннаар дээн улустуң боттарының үндүрүп алган оңгул-чиңгилдиг оруктары. Кызыл чанында Дус-Хөл, Хадыңче безин оруктуң чүгле чартыы асфальтылыг. Ынчангаш Тыва Республиканың Чазаа, чер-черде эрге-чагыргалар, депутаттар, маңаа хамаарылгалыг яамылар бо айтырыгны кичээнгейге ап, аржаанчыларга таарымчалыг байдалдарны тургузар дээш, орук-чириин экижидип, оода сайлыг, дески оруктар кылырынче сагыш салыры күзенчиг. Тываның агаар-бойдузунуң аайы-биле аржааннаар чылыг үе чүгле чаңгыс ай. Бо үе дургузунда 7 хонук-даа иштинде көвей-ле кижилер аржааннап алыр болза, ниити чоннуң кадыкшыдылгазынга кончуг чаагай салдарлыг болуру чугаажок.

Надежда Эргеп.

Альберт Хомушкунуң тырттырган чуруу.