Чараштаныр тыва өргээ

Ажылгыр кижи эки чуртталганың оруун чайгаар тыва бээр. Сөөлгү үеде аныяктарның амыдыралче сонуур­галын бизнес хевири хаара тыртып турар апарган.

Баш таарыкчызы мергежил — күш-ажыл рыногунда чугула херек мергежилдерниң санында. Баш таарыкчызының өске мергежилдерден онза ылгалыр чүүлү — ол чүгле бодунуң ынак ажылын кылып турар эвес, а өскелерге чараш аян-шинчини мергежили-биле дамчыдып билир кижилер-дир. 

Январь 14-те «Урянхай» чараштаныр тыва өргээниң ба­йырлыг ажыдыышкыны болган. Ону аныяк өг-бүле Хеймер-оол Борбак-оолович Хертек болгаш Сайлаана Ивановна Иргит «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелиниң деткимчези-биле ажыткан. Чараштаныр өргээ ажыдар күзел оларга 5 чыл бурунгаар тывылган.

2014 чылдың декабрь 29-та оларга үр манааны, эки медээни дыңнаткан. Кыска үе дургузунда олар Шагаа байырлалының бетинде чараштаныр өргээни ажыткан. Оран-саваны хөлезилеп, ишти-даштын тыва дериг-херекселдер-биле каас­тап шимээни дораан-на каракка илдиге бээр. Ында эр, кыс олуттарны аңгылааны улуг көрүн­­­­чүктериниң каасталгазындан-на илдең. Эр кижиниң олудунда ооң хей-аъдын, сүлдезин бедидери-биле бедик черде тыва бөрттү аскан. Оон аңгыда тыва эр кижиниң аътка ынаа шагдан бээр билдингир болгаш ооң эдилелдерин: эзер, чүген, чулар, кымчы суй белектерин көрүнчүктүң кыдыында азып тургусканы база билдингир тыва артистерниң чуруктарын хана долдур асканы бир тускай, өскелерден ылгалдыг. Кыс кижиниң олудунда көрүнчүкте чаваганы азып, көрүнчүк кескиндилеринден өлчей удазыннарын чогаадып кылып, тыва даңгыналарның чуруктары-биле каастаан.

Чараштаныр өргээде баш таарарындан аңгыда, холдуң дыргактарын хевирлеп кылырын, эрин, кирбик, карактарны үр үе дургузунда балалбас кылдыр будуурун (татуаж), мага-бот нугуушкунун кылыр тускай эртемниг, шынзылгалыг специа­листер кылып турар. Ниитизи-биле беш кижини ажылчын олут-биле хандырган. Сайлаана Иргит оларны кончуг шыңгыы шилээн, чараш болгаш шынарлыг ачы-дуза чедирилгези —  өргээниң кол сорулгазы ол.

Тыва эр кижиниң хажыттынмас дүрүмүн залында көскү черде азып каан. Хеймер-оол Хертек дүрүмнү ханы ужур-уткалыг деп үнелеп, аажок чүүл­­дүгзүнүп турар. «Сен бурунгу, чаагай сеткилдиг чоннуң салгалы сен, ынчангаш төлеп чок чорук кылыр эргең чок дээрзин кажан-даа, каяа-даа утпа. Бодуңнуң төрел салгалыңны билир болгаш сактып чор» дээни ооң үзел-бодалынга чоок болуп, сеткилинге таар­жып турарын демдегледи.

«Урянхай» чараштаныр өргээ Шагаа байырлалынга чедир бичии уруглар чажын бир тускай, аңгы-аңгы кылдыр өрүдүп кээр болза, оларга белек кылдыр чаваганы алыр дээрзин Сайлаана Иргит дыңнатты. Бир онзагай чүүл — эр кижилерниң кежегезин таарар тускай мергежилдиг ажылдакчы бар. Ынчалдыр кежегелиг бичии оолдарга база тыва национал хөгжүмнүң артистеринге таарымчалыг байдалды тургусканы онзагай. Бурун өгбелеривистиң тыва тоолдарда маадырларының кежегелери, даңгыналарның узун, чоон чаштарын чавага-биле каас­таар чараш езу-чаңчылдарын эгидер сорулганы олар мурнунда салган. Ол аажок эки болгаш чаа эгелээшкин-дир.

Аныяк өг-бүле 3 уруглуг, оларның 2-зин азырап алган. Оларның кайызы-даа өскүс өскен болгаш, өөнүң иштиниң угбазының өскүс арткан уругларын азырап алган. Чаштарны азыраарда олар кайы хире харыысалганы боттарынга ап турарын билип турган. Оон бээр 3 чыл эрткен, уруглары ам — школачылар.

Аныяк улус амыдыралда чүг­ле туруштуг эвес, а бурунгаар көрүштүг болгаш тывынгыр-сагынгыр болур ужурлуг дээрзин бо аныяк өг-бүле эки билир. Олар күрүнеден алган деткимчени кызымаккай ажылы-биле бадыткаар сорулгалыг. Чараштаныр өргээни улгаттырып, найысылалдың девис­кээринге баш таарар черлерни немей ажыдар планныг.

«Кижиниң кылбас ажылы чок, быжыг сорук, изиг күзел, бурунгаар чүткүл турда, кызымак кижи ону албан чедип алыр. Аңаа кандыг-даа бергедээшкиннер, шаптараазыннар моондак болбас» — деп, Сайлаана Иргит чугаалады.

“Бодунуң херээн ажыдып алыр деп турар аныяктарны деткип, биске, бүдүн өскүс кижилерге, бут кырынга туруп алыр арганы берип, улуг деткимчени көргүскени дээш Тываның Баштыңы Ш. Кара-оолга, ТР-ниң экономика сайыды Е. Каратаевага база комиссияның кежигүннеринге өөрүп четтиргенин илередип тур бис» — деп, аныяк сайгарлыкчылар Хеймер-оол Хертек болгаш Сайлаана Иргит сеткилинден чугааладылар.

Найысылалывыста база бир онзагай чараштаныр тыва өргээ ажыттынганы респуб­ликаның чурттакчыларының күзелдии-биле  баар чери апаар дээрзинге бүзүрел улуг.

Шончалай  Ховалыг.

Альберт Хомушкунуң  тырттырган чуруктары.