Дарый келгени дээре...

Сөөлгү үеде Тыва Респуб­ликаның шүүгү черлериниң(судтарның) көрүп турар хамааты херектериниңаразында  хамааты негекчилерниң киирген билдириишкиннериниңхарыылакчылары көдээде чурттап турар хуу мал тудуп турар кижилерниң, малчыннарның саны чүге көвүдээнин тайылбырлап бээрин ТР-ниң Дээди судунуң судьязы Любовь Дамбыл-ооловна Дамдындан   дилээн мен.

Хоойлуда айытканы езугаар малды  азыраары, каяа канчаар оътка­рып, чемгерери, одарже сүрерде чуруму, чазаг, күзегже көжерде кандыг орукка сүрери дээш, өске-даа таварылгаларда хууда мал азырап турар улуска билип алгы дег доктаал-дүрүм- нер бар. Ында айытканы езугаар хууда мал ээлери кандыг байдалда хамааты негелде херектериниң киржикчилери, харыылакчылары апаарын РФ-тиң Хамааты дүрүмүнүң137, 210-гу чүүлдери, административтиг эрге-хоойлу хажыдыышкыннарының дүрүмү- нүң 1 кезээниң 12.30 чүүлүнде ба­за орук шимчээшкининиң дүрү­­мүнүң 24.5-24.7 пунктуларында тодаргайлаан.

Бистиң республика колдуунда мал  ажыл-агыйлыг, малдың баш саны өзүп көвүдеп, хуу мал азыраар күзелдиг улустуң саны хөй апарган. РФ-тиң Хамааты дүрү-мүнүң210 чүүлү-биле алырга, хуу мал (инек, аът, хой-өшкү, хаван-дагаа, ыт-даа дижик) азырап турар кижи ооң азырап турар малы өске кижиге хора, каража чедирерин болдурбас ужурлуг. Бир эвес олар мал-маганын багай кадарып, хайгааравааныныңтүңнелинде өске кижи  когараан болза, малчын хоойлу езугаар ол чидиригни судтуңшиитпири езугаар долузу-биле төлээр апаар. Ам бир чижектен көрээлиңер. Бии-Хем кожуун судунга хамаа­ты П-ден (негекчи) малчын А (ха­рыы­лакчы) аңаа каража че­дирген дуга­йында билдириишкин киир­ген. Херектиң материалдарын­дан алыр­га, негекчи 2012 чылдың де­­кабрь 12-де кежээ 20 шак үе- зинде машиналыг чоруп оргаш, орук кежип бар чораан аъттың  ур­жуунда орук озал-ондаанга та­ва­­рышкаш, машиназын үстүрүп алган. /релген машиназын септээринге, суд дээш шүү­делингеүндүрген акшазын харыылакчыдан төледип бээрин дилээн. Бии-Хем кожуун суду тус херекти өөренип көргеш, кадарчы малдарын орук чоогунга хайгаарал чок арттырып, хай деп көрбээнин барымдаалааш, негекчиниң машиназынга материалдыг когарал чедиргени дээш аъттың ээзин 96000 рубльди төлээр кылдыр шиитпир үндүрген. Мал ээзи­ниң удур киирген негелдезин хандырарындан суд ойталаан. Негекчи, кожуун судунуң шиитпири-биле чөп­шээрешпейн, ТР-ниң Дээ­ди­ судунче хомудалды киирген. Дээди судтуң  хамааты херектер көөр (апелляционная коллегия) суду ук херекти хынап көргеш, Бии-Хем кожуун судунуң шиитпирин күштүг болдуруп арттырган. Харыылакчы кижиниң удур киирген негелдезин суд хандырбаан. Орук дүрүмнериниң10.1 чүүлүн- де айыткан дүрүмнү машинаның ээзи сагываан, улуг скорость-би­ле халдып чорааш, хенертен мал  көстүп кээрге, оон чайлап, ма­­шиназын доктаадыр хемчег ал­баан, орук кыйыында «Мал эртер чер» деп орук демдээн көрбейн, аъттыөлүр үстүргенин барымдаалааш, когаралын төлеп бээр хомудалды ханды­рарындан суд ойта­лаан. Суд бо таварылгада малчын кижи долузу-биле буруулуг деп түңнелге келген. Машинаның ээзиниң негелдезин хандырып тура, суд негекчиге чедирген каража орук шимчээшкини­ниң дүрүмнерин хажытканындан ба­за РФ-тиң  ХД-ниң 137, 210 чүүл-деринде айыткан дүрүмнерни сагываанындан харыылакчының­ аъды орук шимчээшкининге шап­тыктаа­нындан болган деп са­наан. Шак-ла ындыг база бир херекти сайгарып көргеш, суд орук озал-ондааның ийи киржикчилери дең буруулуг деп шиитпирни үндүр- ген. Машинаның чолаачызы хамааты З. орук дүрүмнериниң10.1 чүүлүн үреп, улуг скоростуг халдып чорааш, «Мал эртер чер» деп орук демдээн көрбейн, орук кежип бар чораан аъттың кы­рынче хөме халды бергеш, өлүр үстүрген деп буруудаткаш, суд 6 харлыг аъттың чартык өртээн төлээрин доктааткан. Чүге дээр­ге мал бастырган соонда, ийи таланың сайгаржылгазының үе- зинде орук озал-ондаа болган черни тодаргай шыйып, документизин өй-шаанда тургуспаан, ма­шинаның ээзи халдып орган скорозу кайы хире хемчээлдиг тур­ганын айтып шыдаваан база септелге кылган деп бадыткаан документилерин өөренип көргеш, херечилерниң чаңгыс аай өчүк чок болганындан  суд  шиитпирин өскерилге чок арттырган. Бо таварылгада  суд РФ-тиң ХД-ниң 12, 56 чүүлдеринге үндезилээш, ындыг түңнелге келген. Ол чүл дээрге хамааты негелде херектерин көөр хоойлуда айытканы езугаар негекчи азы харыылакчы кижи бодунуң буруулуг азы буруу чогун ыяап боду бадыткаар, документилерни чыыр,  а удур негелде киирген кижи база удур ойталаар барымдааларны, бо таварылгада орук шимчээшкининиң чурумун үрээнинде ооң буруузу чок деп бадыткаар ужурлуг.Харын-даа чолаачының буруузу-биле аңаа материалдыг когарал чедиртингенин, өлген аъттың ажык-дузазы, дириг турган болза, ооң ажыл-агыйынга, өг-бү-лезинге ажыктыы, үезинде соккаш, садып-саарган болза, улуг өртекке чедирип ап болур турганын, ажы-төлүнге чиш кылып ап болур турган дээрзин шынзыдып, документилер-биле бадыткаар, кожуун, суму чагыргаларындан каш малдыг турган деп документилерни база кожуп каар. Негелде киирген машинаның ээзи база бодунуң не­гелдезинге харыылакчы кижиниң буруузу-биле ооңмалы аңаа когарал чедирип, машиназын ү­рээн­ деп чүвени бадыткаар, КАИ органнарының хыналдазының тур­гускан административтиг барымдааларны, орук айыылының болган чылдагаанын тодараткан документилерни, септелге дээш чарыгдалы, көрген херечилерниң өчүү дээш, оон-даа өске барымдааларны судка киирер ужурлуг турган.

Мону чүге мынчаар делгереңгейи-биле тайылбырлап тур силер дээрге, чамдык көрген херектерде малчын кижи негекчи азы харыылакчы-даа тургаш, чогуур документилерин чыып албаан, когарал чедирген деп шынзыдып шыдаваанындан малының өртээн­ безин суд дамчыштыр негеп шыдавайн баар. Ынчангаш херек болган соон дарый юрис­тиң  сү­мезин  алгаш, чогуур хуу­саазында документилерин чыггаш, судче кээр болза эки.

Галина Маспык-оол.

"Шын" солун