Экономика болгаш амыдырал

База бир чыл караңнадып эрте берген. Чаа чыл байырлалын өөрүшкүлүг уткуп каапкаш, садыгларда азы ачы-дуза чедирилгезиниң өр­тектеринде эвээжээн талазынче чайгылган аян бар ирги бе деп бүдүү идегел-биле топтап көөр бис. Амыдыралдың дуржулгазындан алгаш  көөрге, өртектер бадар хире шинчи-даа чок, харын чылдан чылче улам бергедедип кел-ле чыдар.

«Хлеб-тараа, хырным өршээ…»

Чылдың төнчүзүнде бүгү чуртка хлеб өртээ бир-ийи, харын-даа үш рубльге өзе берген. Ынчап баарын мана­ваан-даа дег, аңаа хамаарылгалыг албан черлери, депутаттар, сайыттар чоннуң эргежок чугула аъш-чем барааны өскен деп хөй чугаа үн­дүр­­зе-даа, хлебтиң өртээ улуг  хевээр арткан. Алтайга кырлыг-караның дүжүдү аргажок болган дээш, гречканың өртээ база-ла талыя берген. Чамдык хайгааракчыларның бодалы-биле, өртектер өзер деп баарга, чон баш удур курлавыр кылдыр кырлыг-караны хөйү-биле саткаш, шыгжап алганындан үр-чар үнүп, ол садыгларга көзүлбейн барган. Сүт, чуурга, хлеб, эът дээш, өске-даа аъш-чемге, херег­лел турда, өртектер өзүп-ле турар, чагырга чок рыноктуң хайыра чок дүрүмү-дүр.

Сөөлгү чээрби беш чылдар дургузунда Россия 2014 чылда ышкаш, ынча хөй тараа дүжү­дүн ажаап ап көрбээн. Айтырыг — хлеб өртээ чүге улугул? РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызының сайыды Н.Федоров бадыткаан: чуртта тараа хөй. Көдээ ишчилерден ону садып алган улуг агроүлетпүр компания­лары хөй доллар ажылдап алыры-биле ону даштыкыже үндүр садар дээш шыгжапкан.   Агроүлетпүрнүң тараа рыногунда» Бүгү-делегейниң тараа компаниязы», «Луис Дрейфус»,  «Каргилл Юг»дээр даштыкы ээлер­лиг компаниялар 2014 чылдың январьда 186,9 млн. долларга тарааны саткаш, 6 млрд. 354 млн. рубльге чедирип алган. 2014 чылдың декабрьда ол-ла хире хемчээл­диг тарааны садыпкаш, 12 млрд.148 млн. рубльди киирип аарга, арыг  орулгазы 5 млрд. 794 млн. рубль боор деп, эксперттер санап турар. Монополияга удур федералдыг албан чериниң дыңнатканы-биле, хлеб өртээн улгаттырганында сүлчээ, дугуржулга бар бе — дээш, 500 хлеб быжырар черлерни болгаш 50 хире далган кылып үндүрүп турар бүдүрүл­гелерни хынаарга, хажы­дыышкыннар чок болган. Бир хлебтиң өртээ 21 рубль болза, ооң 30 хуузу — далган өртээ, 30 хуузу — шалың төлевири, 17 хуузу — үндүрүг­­лер, 7 хуузу чырык, чылыгдан тургустунган болуп турар.

Хөмүр-даш өртээ аар бе?

Чурттакчы чонга, бюджет организацияларынга бир тонна хөмүрнүң өртээ 2500-2700 рубль дээрге, аар дээрзи чөп. Амыдырал байдалы чегей инвалидтерге, инвалид ажы-төлдүг өг-бүлелерге, көдээ башкыларга кыжын  хөмүр өртээнге немелде акша бээр дугайында доктаал бар. Бо чүүл­­дү бижип тура, ыраккы кожууннарда башкылардан айтырарымга, одаар чүүл дээш немелде акшаны ап турарын чугааладылар. Чоок кожуун Улуг-Хемде безин чогуур документилерин чыггаш дужаапкан башкылар  ийи муң рубльди ап турда, Өвүр, Тожу дээш, өске-даа кожууннарның башкылары, эвээш-биче-даа болза, күрү­­нениң дузаламчы акшазын алыр-ла боор.Тес-Хем кожуундан хоочун бижикчи Кара-оол Лапчаа хөмүр-даш өртээ чүге бир тоннада 2500-2700 рубль чедип турарыл деп хомудал киирген чагааны чоруткан.       

Ону тодаргай харыылаптар хире үш аңгы албан черинче чагаа чорударымга, бир ай чартык үе эрткенде, чүгле чаңгыс харыы келген.ТР-ниң монополияга удур ажыл чорудар албанының удуртукчузу О.Долгихтиң оралакчызы Э.Хаджиев ийи арын чартык хемчээлдиг харыызында хөмүр-даш уургайының доктааткан өртээнде монополисчи үзел бар бе дээрзин ам-даа хынап, шинчилеп турарын дыңнаткан. Тожу, Эрзин, Өвүр дээш, чедери берге ырак кожуун­нарда бир тонна хө­­мүр-даш өртээ 4200 рубль, чоок кожууннарда  — 3600 рубль. «Каа-Хем» хөмүр-даш   уургайының  үндүр садарда доктааткан өртээ — 2190 рубль,  ону сөөртүп чедирип бергени дээш бир тонна санынга-ла  артык 2000 рубльди немеп ап турары чиижең чорук эвес-тир бе?

Үстүнде айыттынган кожууннарның даргалары хуу машина ээлеринге чижилге кылдыр ажылды шын организастааш, чонун оон чү­гээр өртектиг одаар чүүл-биле хандырарын  күзээр болза, шыдаар боор. Мен бодум хуумда Улуг-Хем кожуун чагыргазының даргазы Мерген Анай-оолдуң кожуунга кандыг-даа көрдүнмээн берге байдал болурга, улустуң манавааны бир-ле тускай арганы тып, чонун организастаптарын демдеглексээр-дир мен. Ол ышкаш Тываның Баштыңының бирги оралакчызы Органа Натсактың ажылынга хынамчалыы, бодунга болгаш өскелерге негелделии, саң-хөө сайыды Орлан Дос­тайның билдилиг, быжыг туруштуу үнүп келген чылда экономиктиг бергедээшкиннерден чурттакчы чоннуң чединмес харык чок кезии күрү­­нениң берген субсидия дээн ышкаш камгалал хемчеглерин долузу-биле алыр арганы бээр  дээрзинге идегеп каалыңар.

Мөген-Бүренде коммунизм бе?

Чоокта чаа редакцияга чай кадында кире дүшкен «Мөген-Бү­­рен» совхозтуң директору Өшкү-Саар Аракчаевна Ооржактан каш айтырыг  салыр аргалыг болган мен. «Силерниң ажыл-агыйыңарда ажыл чок кижи чок, сүт, эът болбаа­зырадып кылыр улуг өртектиг дериг-херекселдер ажылдап турар, малчыннардан бээр акша-шалыңын ап келген, чаңгыс сөс-биле чугаа­лаар болза, «коммунизм  совхозу деп чугаалажыры шын бе деп сонуур­гаан мен. Чоннуң чугаазы шын, ажыл чок кижи барык чок,шалың база үнүп турар. Эът продукция­зын болбаазырадып кылырда херек итальян дериг-херексел садып салган. Эътти хирээлеп, оонактап, чымчак азы сөөктүг аайы-биле мал эмчилериниң хайгаа­рал органнарының негелдезинге дүүштүр хаптап турар. Сүттен 22 аңгы ак чемни бүдү­рүп турар: саржаг, быштак, өреме, кадык, ааржы, чөөгей, мармелад, йогурт, курут, хойтпак, тарак дээш, баар. Кидис­тен ширтек, олбук, энчек, инчеек дээш, өске-даа чүүл­­дерни кылгаш, чонга садып турар. Биче бүдүрүл­­­гелер дээр бо цехтерни ажыдып алырынга тус ажыл-агыйның «Бир суур — бир бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелиниң чедимчелиг киржилгезиниң ачызы-дыр. Кидис­те 5, сүтте 4, эътте 4 ажылчын хаара туттунган болза, хой, сарлык кадарчылары, хлеб быжырыкчылары, торт кылыр кондитерлер, садыгжылар дээш, санаптарга, ажылдап турар чоннуң саны көвүдей бээр-дир.Бо шагда ажыл дээрге кижиге банкыдан чээли алыр, ажы-төлүн өөредип аарындан аңгыда, амыдырап-чурттаар арга-дыр. Ынчалза-даа федералдыг төптен мал өстүрүп турар ишчилерге берип турар 10 млн. рубльдиң дотация акшазындан   янзы-бүрү     фонду­лар, үндү­­рүг­­­­­лер дээш төлеп кээрге, чар­тыындан эвээш артар. Шалың өстүрер аргажок. Ооң кадында ай санында «хы­наа­рывыс ол» деп, үш-дөрт кижи кээр. Торгаал онаар чылдагаанны албан тып аар. РФ-тиң Чазааның Даргазы Дмитрий Медведевтиң чугаазы-биле көдээ ишчилерни деткиири-биле 2020 чылга чедир программа хүлээп алдынган. Программа дээрге акшаландырыышкынныг, тускай хуусаа­лыг, кылыр ужурлуг хемчег­лерин тодаргайлаан документ болгай. Ынчалза-даа аъш-чем продукция­зын бүдү­рүп турар  биче  бүдү­­рүл­ге­­лерни үндүрүг­­­­лерден оода ийи-үш чыл хуу­саада күрү­не хостап каар болза — деп, +шкү-Саар Аракчаевна  сагыжы аарып бодап чоруур. «Мөген-Бүрен» сов­хозту барык-ла чээрби беш ажыг чылдар дургузунда удуртуп келген ат-сураглыг совхоз директорун амгы үениң аныяк-өскени мал ажылын сонуургавас болганы база дүвү­­редип чоруур. Бүгү делегейде экологтуг арыг черге өстүрген малдың эъдинге херег­лел моон-даа соң­гаар улгадыр. Мал ажылы-биле холбашкан кижилер эктинден элевес, хырнындан аштавас дээрзи маргыш чок. Шаа барып, чукот ивижилер дег бир ай мал кадарар, бир ай суурга дыштаныр апаар үе келир чадавас. Ынчангаш көдээден хоо­райга чедип келгеш, казанак бажың хөлезилеп орар, орта эртеми, ажылы чок аныяк­тарны көөрге,  кээргенчиг. Чүг­­ле чуртта эвес, бүгү делегейде политиктиг, экономиктиг байдал дүшкүүрлүг апарганын кижи бүгүдези билип алза эки.

Өртектер чүге өзүп турарыл?

Делегей экономиказының болгаш даштыкы харылзаалар институдунуң директорунуңоралакчызы Евгений Гонтмахерниң харыызы: — Барааннар чижилгези чокта, өртектер улгадыр. Даштыкы чурттардан барааннар киир сөөртүлгезин хоруп эгелээрге, чурт бүдүрүлгезиниң бараан­нарының өртээ өзе берген. Рыноктуң хоойлузу ындыг. Ийиги чылдагаан — российжи бараанның бот-үне­­зи шагдан бээр даштыкы барааннарга көөрде, черле улуг турган. Чү­ге дизе Россияда чылыг, чырык болгаш сөөртүл­­­ге өртээ канчаар-даа аажок улуг. Үшкүзүнде, садыг четкилери политикага азы экономикага будулгаазынныг, ужуру билдинмес үе тургус­тунуп кээрге, хайгаа­рал органнарының  олутпай, ажыл кылбас чоруун ажыг­лап, дыка дүрген өртектерни өстү­­ре кааптар чиижең чоруун­дан өртектер өзүп турар.

Мээң чурттап турар бажы­ңым чоогунда ларекта декабрь эгезинде хлеб өртээ 20-21 рубль турган болза, январь 7-де 26 рубль, чуурга 40 рубльден 70 рубль, чигир 38-тен 70, гречка 42-ден 65, суук үс 42-ден 75 рубль кылдыр өзе берген. «Абакандан кээп турар  барааннарның өртектери хүн­­­нүң-не улгадып турар-дыр» — деп, садыгның ээзи чугаалады. Чурттакчы чоннуң хүн бүрүде хереглел барааннарының бо каш хонукта мынчаар өзе бергени ат-сураглыг экономис­тиң үстүнде кирген чугаазының шынныын бадыткап турар.Декабрь айда болуп эрткен парлалга конференциязынга Президент Путин экономиктиг байдал чуртка улам дорай­таар-даа болза, күрүне планныг көргүзүглерин кудулатпайн, пенсия болгаш бюджет акшаландырыышкынын долузу-биле камгалап алыр деп айыткан. «Ол ышкаш өске-даа хемчеглерни алыр:бензин өртээ, аъш-чем өртээ дээш дорт киржилгени негеп турар айтырыгларны дарый шиитпирлээр апаар»деп медег­лээн. Чаа үнген чылдың эгези ындыг-дыр, февраль айда чүү болурун база көөр бис.

              Галина  Маспык-оол.

"Шын" солун