Кайгал-оол Ховалыг: «Эрте бурун өгбем ыры — Хөөмей»

30.12.2014

Хөөмей ырым

Өгбелерим арттырып каан белээ—

Өргүн чонум хөңнү болган хөөмей.

Салгалдардан салгалдарже дамчып,

Сайзыра-ла, сыгыт-хөөмей, шу-де!

 

Ынакшаанда ырым болган хөөмей –

Ырак черге чораанымда хөңнүм,

Чанарымда чалгын болган күчүм,

Сагыш-сеткил сергеп келир ырым.

 

Эне-Сайның эгүүр шагдан дыңнаан

Эрте-бурун өгбем ыры — хөөмей.

Көжээ даштың бурун ыры болган

Хөөмейимни, каргыраамны, шу-де!

 

Эрес эрлер эки аъдын мунгаш,

Эгин кожа челзип ора ырлаар,

Таңды-Тыва, Ураанхайның ыры —

    Тааланчыг сыгыт-хөөмей, шу-де!

Россияның алдарлыг артизи, Тываның Улустуң хөөмейжизи К.К.ХОВАЛЫГ-биле бистиң коррес­пондентивис Чаа чыл бүдүүзүнде ужурашкаш, «Шынның» номчукчуларының сонуургааны айтырыгларга харыылап бээрин дилээн. Оларның аразынга болган чугааны мооң адаан­да парладывыс.

— Чоокта чаа эрткен «Көшкүн хөөмей» шуулганының «Хөөмейим кагбас-ла мен» деп түңнел концертинге силерниң ыры-шоор, хөөмей-сыгыдыңарны дыңнааш, магадап олурдум, улам ындынын ап бар-ла чыдар салым-чаяаныңар күштүг-ле-дир, Кайгал-оол Ким-оолович, орус чон болза, ону «ийиги тыныш ажыттынганы ол» дижир ийик бе?

— Четтирдим (каттырбышаан, уламчылады.Ред). «Хүн-Хүртү» база-ла чаа чанып келгенивис ол турган чүве. Чер-чуртче чанып, эш-өөрнүң, чонувус­туң мурнунга үнүп кээрге, ала-чайгаар сагыш-чүрек ындынналы бээр, ынчангаш ындыг боор.

— Бистиң солуннуң номчукчулары чоокта силерниң дугайыңарда номчуваан, ынчангаш Силерни Чаа чылдың бүдүүзүнде редакцияже чалаанывыс бо, ажыл-ижиңер дуга­йында сонуургадып көрүңерем, Кайгал-оол Ким-оолович.

— Бо чылын база-ла барбаан-чет­пээн черивис чок деп болур: Кыдат, Япония, Норвегия, Америка…

— «Хүн-Хүртү» тургустунганындан бээр 25 чыл болуп турар болгай, ол үениңдургузунда бөлүүңер делегейниң диптерин эргий кезип каапкан деп билир бис, а четпээн чериңер бар ирги бе? Ылаңгыя улуг күрүнелерни алыр болза.

— Шынап-ла, Азия, Америка, Европа, Австралия диптерни эргип кааптывыс. Мурнуу Америкага четпээн бис. Чогум делегейниң улуг күрүнелерин алыр болза, 3-4 удаа-даа барып каапкан черлеривис эмгежок. Индияга четпээн бис. Чалалгалар оон кээп турган, ынчалза-даа үе таарымчалыг эвес болуп турганы-биле барып шыдавайн тур бис.

— Акша-көпеек айтырыы шаптык болуп турар бе?

— Чок. Эң эгезинде харын ол талазы-биле бергедээшкиннер турган, кайы-даа чуртче чедерде хамык чарыгдалдарны боттарывыс харыылап турган бис. А кажан «Хүн-Хүртүнүң» ады алгып, делегейниң улуг күрүнелеринде бисти таныыр, билир, со­нуургаар апарган соонда, чарыгдалдар биске моондак эвес апарган. Бөлүктүң ады «ажылдап» эгелээн деп болур-дур ийин, але. 25 чыл дургузунда кызымаккай ажыл-иживис үре-түңнелдиг болуп, бисти делегейниң кайы-даа булуңундан чалап турар. Сөөлгү чылдарда чүгле хөгжүм, аас чогаал мөөрейлери, фес­тивальдарже эвес, а янзы-бүрү мергежилдер аайы-биле байырлалдарже, улуг кампанияларныңюбилейлеринче, дээди өөредилге черлеринче, школаларже-даа чалап турар апарган. Өңнүк-тала апарганывыстан эш-өөрнүң, хөгжүмчү коллегаларывыстың чалалгалары кайы-даа чурт, күрүнеден кээр-дир.   Хүндүлеп чалап турда барбаска эпчок.

— Бо чайын Японияже чорааш келген деп дыңнаан бис, ол дуга­йында сонуургадып көрүңерем.

— Делегейниң рок фестивалы Японияга болган, олче чалалга алгаш, чедип кириштивис. Электроннуг гитара болгаш өске-даа дериг-херекселдерге ойнавас-даа болзувусса, бисти хүндүлеп чалаан. Ол дээрге база-ла «Хүн- Хүртүнүң» ат-алдарының ачызы-дыр деп санап турар бис. Аңаа алдарлыг «Битлз» бөлүүнүң ыраажызы Джон Леноннуң кадайы Йоко Онону көрдүвүс. 81 харлыг дээр аргажок, 40 харлыг деп болур, чиик адак, кара карак шили кедипкен халып турар чорду. Ол фес­тивальга киришти. Авангард аян-биле, билдингир болзун дээш деңней чугаалаар болза, бистиң Сайын-Хөө Намчылак ышкаш ырлаар кижи-дир ийин.

— Кыдаттың Манчжурияга чораа­ныңарны чугаалап берип көрүңерем, Кайгал-оол Ким-оолович.

— Сөөлгү үеде кыдаттар хөөмей-сыгытты дыка сонуургап турар апарган. Конкурстарны-даа удаа-дараа эрттирип турар. «Хүн-Хүртүден» үш кижи чаладып, жюриге ажылдадывыс. Моол­дар, кыдаттар, тывалар, турктар ол мөөрейге киришкен. Жюриге база ол-ла чурттарның төлээлери база бис үш ажылдаанывыс ол.

— Тываларга чедер хөөмейжилер чок боор аа?

— Ындыг, тываларга канчап-даа четпес-тирлер. Шуут бир баш ажыг. Хөөмей-сыгыттың«хааннары» тывалар деп чүвеге база катап бүзүредивис, тывалар ону кандыг-даа маргылдаа чокка бадыткадылар. Иштии Моолдуң хөөмейжилери тыва хөөмейни чараш деп биле берген, тыва аян-биле хөөмейлеп, сыгыртырын оралдажып, ону сонуургап турар. А моол­дар боттарының аяны-биле аңгы күү­седир. Ажыы-биле чугаалаарга, хөөмейжилерниң хөй кезии  тываларны өттүнүп турар боор чорду. «Чүгүрүктүң бажынойда…» дээш-ле салып-ла турар.

Чүге тыва аян чараш, тыва хөөмей-сыгыт чаражыл дээрге, бисте өк-биле адаар үннер хөй, ынчангаш дыңналыры тускай.

— Оон аңгыда бо чылын каяа-каяа­ четтиңер?

— Америка, Норвегия, Иерусалим… Иерусалимге 3-4 дугаар четкенивис ол. Австралия, Исландия, Сингапур, Малайзия дээш-ле, Индияга харын чет­пээн бис деп үстүнде чугаалаан мен, але.

— «Хүн-Хүртүнүң» концерт программазы чаарттынып-ла турар боор аа?

— Бурунгуларывыс ырлары «ижип төтпес кара суувус» деп болур бис. Тургустунуп, даянып, хөндүрлүп, чоннуң ынакшыл, хүндүткелин чаалап алырынга бурунгуларывыс ырлары өзек күш болганы чугаажок. Ынчангаш «Өскүстүң ыры», «Өдүген тайга» дээн ышкаш улустуң ырлары программавыс­та доктаамал бактаап турар. Чоорту боттуң ырлары немешкен. Мээң бодумнуң ишти-хөңнүмден үнген ырлар база  тыва улустуң ырларынга, аялгаларынга дөмей болуп турар.

Чортуп-чортуп келиримге,

Чода салыр авайымны.

Чолдак тонум эде тырткаш,

Шуглап-ла каар авайымны – дээн чижектиг.  Чылгы, аът дугайында ырларым база шупту ындыг: «Дөнен шилги», «Игил хөөмей», «Эзир-Кара» (К.Чооду), «Сарала» (А.Даржай).

— Чер-чурт дугайында ырларыңар база арбын болгай… Чамдык кижилер, көрүкчүлер ол ырларыңарны улустуң ырлары деп бодаар.

Сыртык-дөжек херээ-ле чок

Шыктыг-Алаак, Куштуг-Алаак.

Чындыр-карам шынап-ла чурту

Шыктыг, көктүг Баян-Дугай – дээн ышкаш аан, шынап-ла, езулуг улустуңырларының аяны сиңген ыр ышкажыл.

— Ийе, чер-чурт дугайында ырларым база-ла сеткил-сагыштың ханызындан сарыннал, чоргаарал, өөрүшкү-ге бүргедип үнүп турар болгаш, ындыг боор, чогум черле  бодум аймаам – кырган-ачаларым, даайларым чиңгине тыва чылгычылар болгаш,өгбелерим ырын дыңнап, көдээге өскен,ол аянга, аялгаларга авамның аа сүдүнге дег тодуп өскен болгаш, ындыг турган боор. «Өдек малы үнгеш, оъттаар, өлең оъттуг Дугай чараш» дээн ышкаш одуруг­лар чүрээмден ала-чайгаар үнер чорду.

— Тывага тыва кижи болуп төрүт- түнгеним аксым-кежии деп санап чорууруңар чугаажок, а ол-ла темага хамаарыштыр сагыш-сеткилиңерни дүвүредип чоруур чүүлдер база бар боор ийин.

— Шынап-ла, Тыва чуртумга, чонумга чоргааралым төнчү чок, аксым-кежии ол деп санап чоруур мен. Өгбелеривис дыка-ла чараш езу-чаңчылдарлыг чораан. Ук-аймаам,өгбелерим кайгамчык талантылыг кижилер болганы — аксым-кежии. Олардан хан дамчып келген салым-чаяан амыдыралымның утказы болуп чоруур. Ава-ачамның, ийи таланың салым-чаяанныг уктуг кижилериниң, төлү болганым — аксым-кежии. Ачамның аймаандан — Дажымба хүндү, Дамба-Хаа Бора-Хөл Ховалыглары, чону Хөөмейлээр деп шола ат тывыскан кырган-ачамның кады төрээни Комбу Сембилович Ондар, а авамның аймаандан даайым Коммуна Содунамович Монгуш оларны адаарга-ла, четчир. Олар ырлаар, кожамыктаар, тоолдаар, хөөмейлээр, сыгыртырындан аңгыда, аңнаар чораан, ынчангаш мал-маганның, аң-меңниң, куштарның дылын тергиин эки билир. Ону кижилерниң дылынче очулдурары берге эвес. Чижээлээрге, хой кадарып чораан кырган-ачам бир дугаар төрүүр тогду хойну кошкар мынчаар чассыдып турган дээр: «Мк-ка-ка, мк-ка-ка, чап­­танчыын, кортпа-кортпа. Ажыр­­­­ба-ас-ажырба-ас, кызырай бээр сен, хор­жо-ок! Бооп чиптер, хоржок!». Саан үезинде куштар эдип турда, мынчаар дыңналыр: «Чылбаанчы, кулун тырт! Чылбак куяк, бе саг!».

(Кайгал-оол Ховалыговичиниң сценага ойнап ора безин аң-мең, куштар үнүн ол ояарөттүнерин чеже дыңнаваан дээр. Оларның дылын дыңнап билир, аразында чугаазын очулдуруп билир болгаш ындыг кижи ышкажыл! Кошкарның чассыдыын өттүнүп, куштарның үнүн сыгырып орда, кара баарым каткыже каттырдым. Черле талантылыг улус дески чаңнаар боор дижири-ле чөп, К.К.Ховалыгның басня, шоодуг, каттырынчыг чүүлдер чугаалаарының солунун кайгаар силер. Ол салым-чаяанын сценага база ажыглап, көргүзүп, эки чугааланып чоруур болза, ол черле артык эвес, улус-чону улам өөрүүр, амырап дың­наар. Мөзү-бүдүжү топтуг, биче сеткилдиг, көскүлеңнээринден эпчоксунар болгаш, ол талантызын хөйге ам-даа ажытпаан-дыр. «Инени шоо­дайга чажырып шыдавас» дижири дег, талантыны чажырып шыдавас, кажан-на-бир Кайгал-оол Ховалыг сценадан көрүкчүлериниң кара баарын кадыр каттыртыр хүнү келир эвеспе деп бодап олурдум. Ред.).

— Дүвүренчиг чүүл чүл дээрге, тыва дылывыска кам чогувус, ону үнелеп, хайыралап, кадагалавас апарганывыс дыка-ла сагыш аарынчыг. Өгбелеривис ыры-хөгжүмүнден, аас чогаалындан, төрээн дылывыстан адырылбас ужурлуг бис, оон адырлыр болзувусса-ла, дөс, дазыл чок болуп, хадып чоруур каңмыыл ышкаш апаар бис. Хоорайда чурттап орар улуг улус безин хайы­раан, чараш тыва дылывыстан хоорулчак апарган болгай. «Кат-ией» деп чараш чиңгине тыва сөс бар-дыр. Ол хиреде «Кат-ией дээрге кырганзыг чү­­ве-дир, мен ам-даа аныяк кижи-дир мен, овна дизиңзе» суг дигилээрлер бар. Ын­чаар болза, шынап-ла, каш-ла чыл эртсе, дылывыс чиде бербейн канчаар. Дыл чок дээрге-ле, дөс, дазыл чок апаарывыс ол ышкажыл. Ынчангаш ыры, хөөмейивис, аас чогаалывыс, төрээн дылывысты камнап, ажы-төлге, салгалдарывыска салгалдан салгалче дамчыдып, ону черле чидирбейн көрээлиңер, чонум, диксээр-дир мен. Бодум хуумда, ол ыдык хүлээлгемни ыры-хөөмейивис-биле бадыткап, оон салдынмайн чор мен. Улустуң ырларының тывылган төөгүзүн коптарып шинчилээри меңээ дыка солун.

— «Хүн-Хүртүнүң» Сүлде дем­дээниң утказын тайылбырлап бериңерем, Кайгал-оол Ким-оолович.

— Делегейниң эгээртинмес байлак культураларының аразындан хөөмей-сыгыт хүн ышкаш чырып, ылгалып турар болзун дээн утка сиңген Сүлде демдек чүве. Ону тайылбырлашканывыс соонда Тываның Улустуң чурукчузу Начын Шалык чураан. Бүгү Тываны делегейге алдаржыткан хамнаашкын, хөөмей, хү­реш, «Хүн-Хүртү» — бо уткаларга немештир Ховалыг, хөөн дээн ышкаш хөй утканы илередип турар сөстерге болгаш «Х» деп үжүкке дая­нып чураанын эскерип каар силер. А ортузунда 4 хана-каракта бөлүктүң 4 киржикчизи деп бодал илереттинген. Оон аңгыда чылдың 4 эргилдези: час, чай, күс, кыш. Ол 4 хана-карактарның чалгыннарының 12 ужу дээрге, чылдың 12 айы-дыр. Сүлде демдек боду долгандырыг, хүртү хевирлиг. Ол чүнү илередип турары ол дээрге, хөөмей-сыгыт чылдың кайы-даа үезинде делегейге төнчүчок чаңгыланып турзун дээн утка-дыр.

(Ол хире философчу, ханы утка­ны илереткен Сүлде демдекти чүгле мергежилинге бердинген, өгбеле­риниң тураскаалын ыдыктап чо­руур, Тыва чуртунуң ат-алдары дээш ажылдап-чурттап чоруур кайгамчык байлак сеткилдиг, салым-чаяанныг кижилер чогаадып шыдаар дээрзи кандыг-даа маргыш чок. Дыка-ла чараш болгаш ханы утка сиңген Сүлде демдек-тир. Ындыг Сүлдениң адаа-биле ажылдап-чурттаарга, чолдуг болбас аргажок деп бодал бажымга кире дүштү.Ред.).

— Бо чоокку чылдарда амыдыралыңарга эң-не өөрүнчүг болган база эң-не муңгаранчыг болган чүүлдерни сактып көрүңерем, Кайгал-оол Ким-оолович.

— Өөрүнчүг чүүлдер-ле хөй, оларның аразындан «Ынакшыл болгаш шынчы чорук» деп медальды бистиң өг-бүлевиске тывысканын онзалап дем­деглексээр-дир мен. Ылаңгыя мээң өөм ишти Анна Арапчоровна дээш өөрүүр мен, ол, шынап-ла, аңаа төлептиг кижи. Мен айда-чылда чер кезип чоруп каарымга, оран-савазын ээлеп, ажы-төлүн карактап, кижизидип, мени манап артып, бүгү назынында өг-бүлевистиң одун отчудуп, чемин чемзидип чоруур идегелдиг чөленгиижим. Чазак-чагыргавыска бистиңөг-бүлевиске улуг кичээнгейи, хүндүткели дээш, өөрүп четтиргенимни илередир-дир мен. Бодум база өөм ишти Анна, оглум Саян, уруум Сырга, хеймер кызым Долзатмаа-Сылдыс база уйнуктарым дээш өг-бүлениң ээзи, баштыңы хүлээлгемни төлептиг күүседир сорулгалыг, мындыг мен.

А эң муңгаранчыг чүүл дээрге, Англияга гастрольдап чоруп турувуста  Коңгар-оол Ондар чок апарган деп багай медээни алганывыс чырык хүндүс чаңнык дүшкен дег болган. Дораан ТР-ниң Чазаа-биле телефоннаштым. Коңгар-оол Борисович кыска назынныг болурун билген-даа ышкаш, дыка-ла далажып, бүгү-ле чүүлдерге четтигиптер бодап чурттап чораан ышкаш-тыр ийин. Дыка хөйнү ол кылып четтиккен-даа ынчаш. Хөөмей-сыгыттың чи­дип бар чорааны тозан чылдарда ка­ды «Тыва» бөлүүн эштеривис-биле тургус­тувус. Тывага хөөмей-сыгыт катап оон бээр «дирлип», хөгжүп эгелээн деп бодаар мен. Р.Кенденбиль аттыг салым-чаяанныг уруглар школазынга хөөмей клазын ажыдарын чедип алды. Ооң өөреникчилери Тываныңадын төлептии-биле тудуп, делегей чергелиг алдаржыдып чорлар ышкажыл. Игорь Көшкендей, Евгений Сарыглар, Бады-Доржу Ондар – Улус­туң хөөмейжилери аттыг апарганнар. Эртине Туматты башкызының чоргааралы деп болур. Бир катап  Чадаанадан Кызылга чедир чаңгыс машинага келдивис. Орук дургаар дыка-ла хөйнү чугаалашкан бис. Сагыш аарып чоруур чүүлдери-ле хөй дээрзин чажырбады. «Көөрүңге-ле дуңмаң каткы-хөглүг чоруур, сакпак адаан саргыдып чоруур чү­­ве-ле хөй» — дээш, чугаалап чорду. Ол-ла бүгү сагыш аарып чораан чүүлдериниң салдары кадыынга улуг хора чедиргени чугаажок. Шуптувуска улуг чидириг-дир ийин.

— Ындыг. «Шын» солунга мен аңаа хамаарыштыр бодалдарымны бижидим. Өске-даа эш-өөрнүң, дарга-бошкаларның чүүлдерин парлаан бис.

— «Шын» солуннуң сайтызы бар апарган магалыг-дыр, каяа-даа чо­рааш, улуг сонуургал-биле номчуур-дур бис. Силерниң бижээн чүүлдериңерни магадаар бис, профессионал журналистер ындыг болбас аргажок.

— Бөгүнгү ажыл-агыйыңарны, план­нарыңарны сонуургадып көрү-ңерем.

— Сценага күш-ажылчы базымым эгелээн «Аян» ансамблинде эглип келдим. «Хүн-Хүртү» гастрольдарын база уламчылап турар. Бо хонуктарда Пекин четкеш, чанып келдивис. Пекин, Шанхай база бир хоорайга оюнувус көргүс- түвүс. Иези Чиңгис-Хаанның салгалы болур борджигин уктуг банкир аныяк, бай-шыырак эр бисти чалаан чүве. Кыдаттар, шынап-ла, тываларның хөөмей-сыгыдын кайгамчык сонуургаар, магадаар апарган улус-тур. Улуг эвес залга концертивис көргүстүвүс, көрүкчүлер 120 ажыг-ла кижи болду, даштын арткан кижилерниң саны 700 ажыг дижип турдулар. Ынчангаш ол банкир келир чылын база силерни чалаар мен дээн.

Аажок хүндүлеп-ямбылаар чорду. Сонуургаан чүүлүвүс – изиг аржаанга кирип, каш хонук дыштандывыс. Шаанда аңаа чүгле эрге-чагырга туткан улуг ызыгууртан байлар кирер турган чүве-дир, ам бо шагда ону дыка аянныг, чараш, таарымчалыг кылдыр кылып каан, улус-чон шыдалдыг, күзелдиг-ле болза, кирип ап турар.

— Тыва хөөмей-сыгыттың ат-алдары ол хире бедик, чоргааранчыг-дыр. Ынчаарга чамдык, авангард хевирлиг аян-биле дээр чүве бе, хөөмей-сыгыт күүседип чоруур Александр Куулар ышкаш аныяктарның оюнун чүү депүнелээр-дир силер, Кайгал-оол Ким-оолович?

— Анаа тенектенип, баштактанып турары ол кылдыр көөр-дүр мен. Чогум-на ол бүгү мээңсеткилимге черле таарышпас. Үстүнде чугаалашканывыс ышкаш дөс, дазыл ында чүү-даа чок ышкажыл. Езу-чаңчылдарывыстан, өгбелеривистиң хөөмейлеп, сыгыртып, каргыраалап чораан аянын, хөөнүнден туттунар болзувусса эки. Хөөмей-сыгыт деп эртинени арттырып каан өгбелеривиске хүндүткелдиң демдээ ол аянны чидирбези, кадагалап арттырары болур ужурлуг. Тыва кижиниң тыва чонунга болгаш чуртунга чоргааралы, ынакшылы-дыр. Хөөмейни куду бадырарывыска кайын боор, эртиневисти хайыралап, хүндүлээр ужурлуг бис.

— Чаа 2015 чылды каяа, кан­чаар уткуур силер, Кайгал-оол Ким-оолович?

— «Хүн-Хүртү» марттан бээр орукче аъттаныр. Ынчангаш Чаа чылды өг-бү-лелеривиске ажы-төлдеривис-биле уткуур бис. Ону чедип алыр дээш хамык планнарывысты, концерттеривисти таарыштыр тургусканывыс ол. Күзээнивис ышкаш, бо  Чаа чылды аал-оранывыска уткуур аас-кежиктиг бис.

— Чаа чыл уткуштур «Шын» солунну дамчыштыр бүгү тыва чонувуска байыр чедирер аргалыг силер, Кайгал-оол Ким-оолович.

— «Шынга» улуу-биле өөрүп четтирдим. Чоннуң солунунуң кичээнгейи, сонуургалы бисти улам хей-аът киирер, ынчангаш хүндүлүг солунувустуң оруу ак-ла болзунам!

Өгбелеривис эртинези хөөмей-сы­гыттың, аът баштыг игилимниң ачызында, каргырааның чалгын-чакпазының ачызында каптагайны эргип, өөрүм-биле арат чонувус адын сыкпайн чор бис. Шаңнал-мактал, алдар-хүндү-даа, алган кадайым, ажы-төлүм-даа өгбелеримниң база оларның үнелеп четтинмес эртинези – хөөмей-сыгыттың ачы-үрези-дир. Ыдыктап, тейлеп чоруурумнуң ужуру-даа ында.

Чаа чыл тыва чонумга аас-кежикти, хөй-хөй өөрүшкүнү, чедиишкиннерни, тайбыңны хайырлаар болзун, өршээ, бурган!

— Бөмбүрзектиң кайы-даа чуртунга, кайы-даа булуңунга чорааш, аалыңарже – Тыва чуртуңарже далажып, чанып кээп чоруңар. Силерни көрүкчүлериңер, мөгейикчилериңер манап турар дээрзин сактып келиңер. Ол «хүн-хүртүжүлерни» улам күш киирер дээрзинге бүзүрээр бис.

— Мөгейип четтирдим. Даарта «Хүн-Хүртүнүң» концертинче бүгү көрүкчүлеривисти – чонувусту чалап тур бис. Байырлыг!

Светлана Балчыр  чугаалашкан.

Чуруктарны өг-бүлениң архивинден алган.