Ушу — быжыг кадыкшылдың магадылалы

Бурунгу кыдат дайынчы уран чүүлдүң  ушу хевири амгы үеде бистиң республикада бурунгаар сайзырап турар. Кыдаттан  ужукталып үнген бо хевирге  чоокта чаа делегей чергелиг маргылдаа болуп эрт­кен. Аңаа Россияның болгаш Тываның адын камгалап, бис­тиң  спортчуларывыс киришкеш, келген.

Күстүң ортаа  айының төнчүзүнде Кыдат чурту четкен тыва спортчуларның бирээзи  Чойган Николаевна Самбыланы номчукчуларга таныштырайн.

«Кижи — чурттуг, куш — уялыг»

Мээң маадырым баштайында  бодун мынчаар таныштырды:

— Өскен-төрээн черим Чадаананың  №1 школазынга өөренип тургаш-ла, спортка ынак турган мен. 6-гы класска  ушуну сонуургап эгеледим.  Ушу хевириниң чажыттарын башкым Алексей Ытсыгбаевич Сат өөредип каан. Бо башкы — хү­решке, оон ыңай каратэ, ушуга  бедик мергежилдиглерниң бирээзи. Кезээде-ле  бистерни деткиир, кичээлдер соонда ушуну 20 хире уругга өөредип турган башкывыс-тыр – деп, ол чугаалады.

Чойган Николаевнаның ушуга сонуургалы ооң хан-дамырында сиңе берген-дир деп эскердим. Ону чугаалай бергенде, чечен-мерген тоолчуларывыс Баазаңай Түлүш, Чанчы-Хөө Ооржак ышкаш  ыдып-ла, чугааланып-ла олурар болду. Мен ооң солун чугаазын Степан Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» Аңгыр-оол биле Буян деп ийи оолдуң чугаалажып орары дег, «ийе, ыык…» деп каап, кончуг кичээнгейлиг дыңнап олурдум.

1990 чылдарда республикага ушу хевири нептереңгей турган. Ол үеде Чойган Самбыла  бо хевирге мергежип орган. Кажан ол 9 класска өөренип турда, Кызылга уруг­лар аразынга шилилге маргылдаа болган. Чалаткан кыдат башкыларга шыырак уругларны шилип бээри ол. Шилиттинген уруглар аразынче Чойган база кире берген. Ынчангаш ону Кызылдың №9 школазынга өөредип каан. Ушуга өөредир уругларны үш бөлүкке чарган. Чойган ортумаанга кирген, эртенгиниң 6 шактан 8 шакка чедир ушунуң аргаларын шиңгээдип алгаш-ла, школаже далаш-биле өөренип чоруп каар. Ол ушуга  черле күзелдиг болгаш  кичээлдер соонда база бичии бөлүктүң уруглары-биле кады белеткенип турган.

Кыдат башкыларның айтып берген шимчээшкиннерин Чойган  кызымаккай шиңгээдип ап турган. Доозукчу класска өөренип тургаш, Сибирь федералдыг округтуң маргылдаазынга назы-хар аайы-биле киришкеш, тиилээн. Тывадан барган уруглар аразындан Чойган чааскаан медальдыг  келген. Ол маргылдаага тыва уругларның белеткелин шыырак деп үнелээш, Чойганны Сибирьниң шилиндек командазының кежигүнүнге киирген. Доозукчу класста болгаш, Чойганның өскээр чардыгар  үези чок турган.  Ооң сагыжында – күрүне шылгалдазы, кайы-бир өөредилге черинче дужаап кирери. Ынчангаш ол өөредилгезинче улуг кичээнгейни салган.     

«Дагларымны сактыр мен…»

Чойган школаны Кызылга өөренип дооскаш, Тываның күрүне университединиң биология, химия факультединче дужаап кирген. Студентилей бергеш, ушуга  белеткенир       үези чедишпестээн. Баскетбол, хол бөмбүүн ында-хаая ойнаар, чадаг чарыш маргылдаазынга киржип турган. Университетти доозупкаш, башкыларының сү­мези-биле күш-ажылчы базымнарын ол-ла өөредилге черинге эгелээн. Бо хүнге чедир экология башкызы болуп ажылдап турар.

Ол — университетте башкы,  «Убса-Нур» ыйгылаажының эртем талазы-биле ажылдакчызы база ТР-ниң күрүне лице­йинде ушу тренери. «Тываның дагларының дугайында  база чугаалап берип болур мен» дээр кижи. «Алдын аптаразында» шыгжап алган «үүжезин» даартагы хүнче чылдырып алдывыс.  

Чойган Николаевна  бедик даглар шинчилээр талазы-биле эртем ажылын кылып турар. Чылдың чайгы үезинде Россия­ның хоорайларында эртемден эштери-биле кады бедик даг­лар кырлап, ону шинчилеп чоруп каар чаңчылдыг. Бо чайын  Кыдат чурту чораан болгаш туристеп четтикпээн.

 Чогаалчы Александр Даржайның «Талыгырга чорааш­тың, дагларымны сактыр мен…» деп шүлүүнде  бижээни дег, каяа-даа чораанымда, Тываның бедик даглары мени харап турганзыг»  — деп, ол чугаалаар.

«Бээжинден үнгенден бээр...»

«Аалымдан үнгенден бээр, алдан, чеден хона бердим» деп, бистиң тыва өгбелеривис ырлап-шоорлап чораан. Мээң маадырым Кыдатка чораанының дугайында солун чугаазын төөгүп берди.

2014 чыл Тываның ушужуларынга дүжүткүр болган. Май айда Сочиге болган маргылдаа­га уруглар шупту бедик деңнелге киришкеш, шаңнал-макталдыг ээп келген. Ооң соонда Сибирь федералдыг округтуң болгаш Европа чемпионадынга тыва спортчулар бедик мергежилди көргүскеш, тергиидээн.   Чойган Николаевна Европа чемпионадының маргылдаазынга боду киришкеш, тиилээн.

Ушунуң хевирлери аңгы-аңгы. Бистиң тыва спортчуларывыс тайцзицюань хевирин шилип алгаш, маргылдааларда өске спортчулардан ылгалып турган. Бо хевирни кыдаттарның улуг назылыг спортчулары кылыр чүве-дир. Чойган Николаевна тывалар база чүнү-даа кылып шыдаар чон бис дээш, боттарынга бүзүрээш, нарын хевирни шилип алганын  онзалап демдегледи. 

Даштыкы чуртка делегей чергелиг маргылдаага киржиринге РФ-тиң Ушу федерациязының президентизи Глеб Николаевич Музруков биле  Сибирь федералдыг округтуң Ушу федерацияларының президентизи Игорь Васильевич Марковец деткээннер. Башкының өөреникчизи, ТР-ниң күрү­­не лицейиниң 6-гы классчызы Валерий Кара-оол, Айыжы Иргит, Чигжет Хертек олар — Россияның шилиндек командазының кежигүннери.  Чойган Николаевна биле  ооң өөреникчизи Валера  делегей чергелиг оюнга киржири-биле Москвага база белеткенгеннер. Тывага келгеш, ол белеткелди боттары уламчылаан. Валера башкы­зының шыңгыы негелдезин хү­лээп, ушуже кол кичээнгейни салып турган. Ындыг шыңгыы белеткелден ооң чедиишкиннерлиг болуп турары-даа чөп.

Делегей чергелиг ушу маргылдаазы Кыдаттың мурнуу чүгүнде Анхой можунуң Чичжоу хоорайга 99 метр Будда бурганның баарында девискээр­ге болуп эрткен. Тыва спортчулар Россияны болгаш адыш оюу дег Тыва чуртун делегейге алдаржытканы өөрүн­­чүг. Бөмбүрзектиң аңгы-аңгы чурттарындан ийи муң спортчулар назы-хар аайы-биле киришкен. Валера бичии бөлүкке тайцзюну көргүзүп күү­сеткеш, хү­лер медальды чаалап алган. Чойган Николаевна дөртен хардан өрү назылыглар ара­зынга киришкеш, чедиишкинниг болган.«Делегей чергелиг маргылдаага бир дугаар киржип турар тывалар бистерге  девиденчиг-даа, сү­рээденчиг-даа, өөрүнчүг-даа чорду» — деп, башкы чугаалады. Оларны деткип, Валераның авазы, ачазы база  Тывага ажылдап турган кыдат башкылар Чжоу — Дуншань Хенандан, а Сун Телунк —  Лоян хоорайдан чедип келгеннер.  Тыва биле Кыдат чурту ийи аал аразы эвес-ле болгай, даштыкы чуртче бичии оглун чааскаандырзын канчап чорударыл?! Өөреникчи оолдар Валера биле Чигжеттиң ада-иелери кады турганы  башкының сеткилинге дыка өөрүнчүг болган.

Маргылдаага 12 хардан 70 харга чедир 1114 улуг-бичии кыдаттар, а делегейниң аңгы-аңгы чурттарындан 1024 спортчулар мөөрейлешкен. Ушу оюнунуң негелдези дыка шыңгыы, киржикчиниң турар черин айтып каар, шыйыгны эрттир базып болбас. 6-гы класс­чы Валера оюннуң белен эвес дүрүмүн сагып шыдаан, тайцзицюаньның нарын шимчээшкиннерин шиитпирлиг күү­­сеткен,   тиилелгеже чүткүлдүүн көр­­гүс­­­кеш, хүлер медальды чаалап алган. Чойган Николаевнаны Россияда чурттап чоруур кыдат кижи деп бодап турганнар. Ол кыдаттарга дөмей болгаш ушунуң эң нарын хевири —  тайцзицюаньның  шимчээшкиннерин олардан дудак чокка кылыр боор­га, ынчаар билгеннер.

Кыдат чурту — делегейде эң сайзыраңгай чурттарның бирээзи. Спортчуларның чурттап турган бажыңы тоолчургу өргээ-биле дөмей. Шупту талазы-биле хандырылгазы дыка бедик деңнелде. Маргылдаа соонда, тыва спортчуларга кыдат башкы Сун Телун бодунуң төрээн хоорайы Лоянче чалаан. Олар аңаа баргаш, кыдат тренерлер-биле  арга-дуржулга солчуп ужурашкаш, хоорайның төөгүлүг, чараш черлерин, Кыдаттың Улуг Ханазын, улуг куюн болгаш Шаолинь хүрээзин сонуургап көргеннер. Бо бүгү ооң сагыжында таңмаланып артканын  өөрүшкү-биле чугаалады.

 «Чону — чоорган, хөйү — хөйлең»

Чойган  Николаевна —  амгы үеде Россияның Ушу федерациязының ушу-таолу база ушу-чуньтун талазы-биле тренери. Ол  — үш уругнуң: Начын, Лада, Субудайның ынак авазы,  өөнүң ээзи Омак Самбыланың ынаныштыг, бүзүрелдиг эжи. Чай чок ажылдыг башкының бажыңының от-көзүн авазы отчудуп, уйнуктарын азыражып, уруун деткип олурар.

Ону үргүлчү-ле деткип чоруур өг-бүлезиниң, ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң, ТР-ниң аныяктар херектериниң талазы-биле болгаш спорт сайыды Уран-кыс Мижит-Доржунуң ачы-буя­нын үнелеп чоруурун башкы сеткилинден өөрүп чугаалады. Уруглары ышкаш ажы-төлге, кылган-туткан ажылынга эчизинге чедир сеткилинден  бердинерин ада-иезиниң төлептиг уруглары кылдыр өзерин база кол-ла чүүл кижиниң бодундан хамааржыр, ынчан амыдырал уткалыг, чараш болур дээрзин ол чагып чоруур.

Ася БАЗЫР-ООЛ.

Чуруктарны хуу архивтен алган.