Хамааты соруктуг чогаалчы

Тываның Улустуң чогаалчызы Салим Сүрүң-оол 90 харлаанынга

Тыва прозада кижиниң салым-чолунче, мөзү-бүдүжүнче, хууда амыдыралынче, ниитилелдиң нарын айтырыгларын  көдүреринге чогаалчы Салим Сазыгович Сүрүң-оолдуң чо­гаадыкчы үнү чидиг,  бот-тускайлаңы-биле ажыт­тынган. Ол хөй чечен чугаа­ларны: «Дагын таныжылга» (1955), «Оржуңмаа биле Балдай-оол» (1959), «Төнмээн төөгү» (1962), «Сес чүстүг дуран»; тоожуларны: «Чайгы хүннер» (1962), «Ынакшыл-дыр» (1965), «Озалааш хем» (1968), «Лейтенантының даалгазы» (1970), «Авазынга даңгырак» (1973), «Кымның оглул?» (1977), «Кижиниң намдары» (1983), «Ак-Төш» (1984), «Ногаан ортулук» (1986), «Ак анай биле Арбай-оол» (1987); романнарны: «Өске кадай» (1980), «Тывалаар кускун» (1994) бижээн.  Ниитизи-биле 26 проза болгаш шүлүк  номнарының автору.

Тываның Улустуң чогаалчызы Салим Сүрүң-оол — ниитилелде кижиниң амы-хуунуң мөзү-шынарының база мораль-этика айтырыгларын, хууда амыдыралды, амыдыралдың  «кара» талаларын чидии-биле бир-ле дугаар чогаалдарынга көдүрген чогаалчы. Ынчангаш ооң чаа-чаа чогаалдары номчукчуларның болгаш критиканың кичээнгейин хаара тудуп,  улуг «шуугаазынны» үн- дүрүп турган. Чүге  дээрге, социалис­тиг реализмниң негелдези езугаар чогаалдарга амыдыралдың бак, кара   чүүлдерин көргүзери совет литературага хоруглуг турган. Ындыг болза-даа, ол чогаадыкчы ажылга шүгүмчү-лелдиг, проблемалыг орукту  быжыг туруштуунуң ачызында шилип алган болгаш удурланыышкынга чөрүштүр уламчылаан. Ооң ачызында дыка хөй номчукчуларның сонуургалын чаалап алган «Ынакшыл-дыр» (1965), «Авазынга даңгырак» (1973) деп тоожулары чырыкче үнгүлээн. Бо чогаалдарынга-ла С.Сүрүң-оолдуң талантызының уг-шии – нарын, будулгаазынныг айтырыгларже тыртылчаа тодарай бергенин А.К.Калзан демдеглээн турар.

С.Сүрүң-оолдуң тоожу жан­рын­га талантызы бичии уруг­ларга «Чайгы хүннер» (1962) деп баштайгы чогаа­лы-биле уран-чечен ажыттынган. Тоожуда кырган ада-иезиниң чайлаанда хоорай чурттуг бичии Шериг-оолдуң солун ужуралдарының дугайында бижээн: дииң оглун азырап, эмнеп турары, бичии эзирикти дилгиден камгалап алыры, адыг-биле демисел дээш, оон-даа өске. Бичии номчукчулар Шериг-оолдуң овур-хевирин дамчыштыр бойдус­туң янзы-бүрү дириг амытаннары-биле чоок таныжарлар.

Ол-ла чылдарда аныяк чогаалчы тыва, орус күш-ажылчы кижилерниң хос­талга болгаш чаа амыдырал дээш демиселге быжыккан найыралы эргиниң артыышкыннарын узуткаарынче кыйгырган болгаш интер­на­ционалчы харылзааларны тоожу­ларында чедимче­лиг көр­гүскен. «Ынакшыл-дыр» (1965) — тоожуда кол чөрүлдээ – Хеймеректиң иези Чаш-Уруг оглунуң орус башкы уруг-биле олуржурунга чөпшээрешпейн турары. Хеймерек – тоожунуң кол маадыры. Мария Иван­овна Шаробаро – хоорай чурттуг, орус дыл башкылап чедип келген уруг. Оларның аразында ынакшыл. Ол ийи маадырның ынакшылы чуртталганың шаптараазыннарынга шылгалданы эрткеш, тиилеп үнер. Бо-ла тема уланчылыг «Лейтенантының даалгазы» (1970) деп тоожуда база чырыттынган. Ында болуушкуннар Ада-чурттуң Улуг дайынының кадыг-дошкун чылдарында болуп турар. Кол маадырлар школа директору Окал-оол, араттың революстуг шерииниң дайынчызы Базыр-оол, школа ажылдакчызы Катя бир баг болуп алгаш, дайын сөөлүн- де келген ырбакчы дайзынны тудуп алырынга хөй-ниити органнарынга дузалажырлар. Тоожу детектив аянынга бижиттинген, ында болуушкуннар тодаргай месилдежииш­киннер-биле ажыттынар: Базыр-оол биле Окал-оол ырбакчының бажы­ңын дү­не хайгаа­рааш, туттурар чазып турары, Мелькинниң соон­дан ийи эжишкиниң түңнел чок истээшкини, дайынчы өөредилге үезинде ырбакчыны илередип үндү-рери  дээш, оон-даа ыңай.

Тыва улустуң чурттап эрткен төөгү-лүг үези – революсчу көдүрлүүшкүннү болгаш национал-хосталгалыг шим­чээш­кинни көргүскен тоожу «Озалааш хем» (1968). Болуушкун Барыын-Хемчик кожуун­нуң бир ырак сумузунда ак гвардейжилерниң артынчылары-биле база феодалдар биле араттарның аразында демиселин чураан. Чогаалдың кол маадыры Хуралбайның овур-хевири – тыва чоннуң угаан-медерелиниң оттуушкунунуң символу кылдыр билдинип турар. Ооң үзел-бодалдары, күзелдери, кылган херектери  ядыы чоннуң чаа амыдырал дээш чүткүлү, демисели-биле чүүлдеш.

Тыва литература шинчилекчизи З.Б.Самданныы-биле алырга, С.Сүрүң-оолдуң «Озалааш хеми» биле  хакас чо­гаалчы Н.Доможаковтуң «Ырак­кы аалга» («В далеком аале», 1960) деп тоожуларының сюжеттери дөмейлешкек. «Ыраккы аалга» деп тоожуда чон-биле большевиктерниң аразында демиселди чураан деп демдеглээн.

1970 чылдарда С.Сүрүң-оол чогаалдарынга кижиниң мөзү-бүдүжүн, хууда амыдыралын, өг-бүле айтырыгла­рын, сагыш-сеткилиниң дойлууш­кун­нарын көргүзеринче кичээнгейин угландыра берген. Ол үеде «Авазынга даң­гырак» (1973), «Кымның оглул?» (1977) деп ниитилелде социал айтырыгларны көдүрген тоожуларын би­жээн. Ук тоожуларда кижиниң мораль­дыг мө­зү-шынарының дугайын­да, ооң амыдыралда сагып чо­руур эстетик­тиг идеал­дарының буураарынга хамаарыш­кан чо­­­­гаалдар болур. Кижиниң амыдыралынга, ниитилелге ара­­­га­лаар чоруктуң хоралыы­ның дугайында «Ава­зынга даң­гырак» деп тоожуда чы­рыткан. Чогаалдың кол маадыры – Чараш-оол. Ол — ачазы Монгуш Самбыл­ович биле кожазы Чам­балдайның арагалаашкы­нынга удур туржуп турар маа­дыр. Авазы аарааш, чок апаарга, өс­­күс арткан дуңмаларын азыраар үүле Чараш-оолга дү­­жер. Ол авазынга берген даң­гыраан бүрүн күүседиринге бүгү-ле хемчеглерни чорудар, ынчал­за-даа ачазы араганың аспаандан үнмес, а кожазы Чамбалдай кем-херек үүлгедип алгаш,  бодунуң бүгү буруузун медереп билип келир. Чогаал 41 чыл бурун­гаар бижиттинген-даа болза, амгы үеде нии­тилелде арагалаашкын ду­гайында айтырыг ам-даа ажык артпышаан. Бо чогаалды «Кара-дашка харыылыг…» деп ат-биле В.Ш.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының ар­тистери белеткээш, көрүкчү­лерге бараалгаткан.

Чаа кижиниң хевирлеттинип тургус­тунарынга, өг-бүлениң, хөй-ниитиниң ролюнуң дуга­йында  «Кымның оглул?» (1977) деп тоожу онзагай чер­­ни ээлеп­ турар. Чогаал шин­­чилекчизи А.К.Калзан тоо­­жунуң маадыр­ларының салым-чолун хөй адырланчак сюжетке көргүскен, оларны дүүштүрүп ужураш­тырып келир болганын­дан ук тоожуну ол роман жанрынга хамаарыштырар деп «өзүлдениң дем­дектеринде» демдеглээн. «Кымның оглул?» — шагдаа Ак Артыш-оолдуң амыдырал-чуртталгазын, ажыл-ижин, ынак­шылын көргүс- кен чогаал. Кол чөрүлдээ – кижилерниң аразында харылзаалар, өг-бү­ле айтырыг­лары болгаш кем-херек үүл- гедикчилерин истеп тодарадыры. Актың удурланыкчызы Сарыгбай араганың хайында ажыл-ижин, өг-бү­лезин ышкынган, оорларга кат­тыжып, кем-херек үүлгедип алыр. Кадайы Хеймер-кыс ажы-төлүн эдертип алгаш, түреп чурттаар салымга таварышкан. Ак биле Хеймер-кыстың аразында кажан шагда болган ынакшыл катап хөрлээлеп үнүп кээр. Хеймер-кыстың чажы­ды Акка ажыттынар: ол дун оглунуң адазы болур. Тоожуда салым-чолу кээргенчиг маа­дыр Кес­тик — Сарыгбайның баштайгы өг-бүлезинден өскүс арткан оглу. Ол даайы Кылын-оолдуң азыралында. Кылын-оол арага­лаарындан башка билир чү­вези чок. Кестик берге амыдыралдың хайындан оорлаар ужурга таваржып турар. Ынчалза-даа оорларны ту­дарынга, тодарадырынга ол дузалаар.

Үстүнде адаанывыс чогаалдар («Ынакшыл-дыр», «Авазынга даң­гырак», «Кымның оглул?») дээш автор номчукчуларның болгаш критиканың шүгүмчүлелдерин алган. Чүге дээрге, ында арагалаар, хөй-ниитиниң негелдезин арта баскан кижилер кол маадырлар бооп турар. Ындыг болган төлээде, ол чогаал­дар­­ның автору аныяк­тарга таа­­­рыш­пас моральды, этиканы дө­геп турар ирги бе дээн түң- нелдерни үндүрген шүгүмчү­лелдер солуннарга удаа-дараа үнгүлээн турган. Амгы үеде ук чогаалдар бодунуң дээштиг шынарын чидирбээн болгаш аныяк-өскенниң кижизидилгезинге, мө­зү-бүдүжүн хевирлээринге ажыктыг дээр­зи чугаажок.

1983 чылда авторнуң «Кижиниң намдары» деп чогаалчының документалдыг тоожузу чырыкче үнген.  Со­­циа­листиг Күш-ажылдың Маадыры деп хүндүлел аттың эдилекчизи, Дажы-Намчал­дың чуртталгазының күш-ажылчы өөредиг­лиг талаларын көргүскен чогаал болур. Мурнакчы малчын­ның күш-ажылчы намдарының эгези баштай өг-бүлезинден сыпталып үнгеш, улуг совет чуртка че­дир алдаржыыр. Тоожуда улуг                                                     чөрүлдээлер чок, кол маадырның хөй чылдар иштинде чурттап эрткен чуртталгазының солчуушкунун чуруп көр-  гүскен. Оон аңгыда чоннуң салгалдар дамчып келген улусчу ужурларын болгаш  чаа Тывага тывылган чаңчылдарны, хамааты мөзү-шынарларны илереткен.

Чогаалчының уран-мергежили «Ак-Төш» деп тоожуда (1984) моральдыг мөзү-бүдүш айтырыгларын бот-тускайлаң көдүргени-биле ажыттынган. Тоожунуң кол ужур-утказы: кижиниң шагдан бээр өңнүү болур ытка болгаш ыттың кижиге хамаарылгазы. Ак-Төш кижи дег сагыш-сеткилдиг, боданыр мээ-медерелдиг кылдыр чуруттунган овур-хевир. Ыттың ээзи Ондар бодунга бердинген кончуг аңчы ыдын арагага душкан улустарга орнап турар. Ыттың ээ бүрүзүнге хамаарылгазы аңгы-аңгы. Ол дөмей-ле бодунуң ээзинге шынчы болуп артар. Ыттың салым-чолунуң дуга­йында  якут чогаалчы Н.Лугинов «Кустук» деп тоожузунда база көргүскен. Ында кол маадыр ыт Кустукту  ээзи Байбал  деп кижи көзерге ойнадыптар. Кустуктуң бодалы-биле ээзи түр када эжинге ачыладып каан. Кустуктуң чанар дээн күзели күштүг, өөр бөрүлер-биле демиселдиң түңнелинде, ол дириг үнүп шыдавайн баар. Кайы-даа тоожуда ыттың бодунуң ээзин манаан утка-хөөн, күзел делгереп турар.

Ниитизи-биле С.Сүрүң-оол­ амыдыралдың нарын айтырыгларын, кижиниң хууда амыдыралын, мөзү-бүдүжүн чогаалдарынга чырыдып чораан. Ооң чогаадыкчы талантызы «Өске кадай» (1980), «Тывалаар кускун» (1994) деп романнарындан аңгыда, сураглыг тоо­жуларында он­загайы-биле ажыттынган. Чогаалчының бижээни 8 тоожуларының сю­жеттери бот-боттарынга дө­мей­лешпес угланыышкыннар­лыг болуп то­­дараттынган: бичии номчукчуларга тураскааткан хоорай чурттуг оолдуң ужуралдары, эргиниң артыышкыннарын узут­каары, ядыы чоннуң хостуг, чаа чуртталга дээш демисели, арага­лаашкынның ниитилелге, өг-бүлеге уржуу, кижи биле бойдустуң аразында харылзаа, бир кижиниң чурттап эрткен амыдыралының төөгүзү. Тоожуларны жанр талазы-биле аңгылаарга мындыг:

— бичии уругларга тураскаат­кан:  «Чайгы хүннер» (1962);

— мораль-этиктиг: «Ынак­шыл-дыр» (1965), «Авазынга даңгырак» (1973), «Кымның оглул?» (1977); «Ак-Төш» (1984).

— төөгүлүг: «Озалааш хем» (1968);

— детектив:  «Лейтенантының даалгазы» (1970);

— документалдыг: «Кижиниң намдары» (1983);

Ынчангаш С.Сүрүң-оолдуң тыва литературада  чогаадыкчы талантызы хөй янзы тала-биле ажыттынган болгаш амгы үениң алгакчызы  бооп билдинип келир.

Шончалай Ооржак,

ТГШИ-ниң чогаал секторунуң эртем ажылдакчызы.