«2015 чыл: Чаа шылгалдалар — чаа аргалар»

22.12.2014

Республиканың Баштыңының Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) 2015 чылда республикада болгаш иштики политикада ажыл-херектерниң байдалының дугайында

АЙЫТКАЛЫ

Хүндүлүг Каң-оол Тимурович!

Дээди Хуралдың хүндүлүг депутаттары!

Коллегалар! Эш-өөр! Чаңгыс

чер-чурттугларым!

Москвадан чоокта чаа чедип келдим, аңаа республика парламентизиниң удуртукчузу-биле, бистиң сенаторларывыс болгаш депутаттарывыс-биле кады чурттуң Президентизиниң Россия Федерациязының Федералдыг Хуралынга Айыткалын дыңнаар аргалыг болдум. Ол дээрге бүгү делегейге, бистиң шуптувуска хамааржыр Айыткал-дыр.

Айыткал ханы уткалыг болгаш патриот­чу хөөннүг дээрзинге чигзиниг чок. Чүнү кылырын, чүнү ооң соонда кылырын — даштыкы политиктиг нарын айтырыгларның-даа, көдээ школа тудуунуң талазы-биле-даа кандыг-даа айтырыгга хамаарыштыр күүседирин билир кижи бистиң-биле чугаа кылды. Россияның эрге-ажыктарын болгаш Украинада бис­тиң акы-дуңмаларывыстың эргелерин камгалаар ажылды аажок берге байдалдарда күүседип турар Владимир Владимировичиниң оожум болгаш бүзү­­релдиг чоруу бисти күш киирип турар.

2015 чыл чуртка бөдүүн эвес болур дээрзин эки билип турар бис. Амгы үедеги шылгалдалар Россияның чонун кайы үеден-даа артык каттыштырган. Бодунуң Төрээн чуртунга ынакшыл, улуг чуртунуң төөгүзүнге хүндүткел, шынның күжү Россияны быжыглаарынга күчүлүг чепсек болган.

Владимир Владимирович мынча      дээн: «Мурнувуста үе нарын,    дүш­­күүр­лүг, хөй-ле чүүлдер бистиң канчаар ажылдаарывыстан хамааржыр. Санкциялар болгаш даштыкы кызыгаар­лаашкыннар дээр   чүүл­­дер салган сорулгаларны дээштиг, шалыпкын чедип алырынга харын-даа деткимче болуп турар».

Ол сөстер бистиң ажыл-херээвиске удуртулга болур ужурлуг, бистен өске кым-даа бистиң айтырыгларывысты шиит­пирлевес. Кым-даа биске чүнү-даа өргүвес, дээрден кежик бадып келбес. Шупту чүүлдер бистен хамааржыр. Бисте иштики курлавырлар бар, ону эң долузу-биле ажыглаар ужурлуг бис.

Хүндүлүг коллегалар!

2014 чыл дооступ тур. Республикага онзагай чыл болган. Россияның болгаш Тываның демнежилгезиниң 100 чылының дугайын үш чыл дургузунда чугаалажып келдивис, ол бистиң амыдыралывыска ханы төөгүлүг утка-шынарны киирген. Ам юбилейлиг чыл боду төөгүже кире берген. Ооң кол-кол түңнелдери кандыг болганыл?

Мээң кол-кол деп санап турарым    чүүл­­дерге доктаап көрейн.

Бирээде. Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың эң эки шынарларын юбилей көргүскен, Тываның аңгы-аңгы салгалдарын: школа назы четпээн уруг­лардан эгелээш буурул баштыг хоочуннарга чедир доңнаштырган.

Патриотизм болгаш интернационалчы найырал дугайында дыка хөй болгаш аажок үр чугаалап болур ыйнаан. Ынчалза-даа боттуг ажыл-херек­тер чугула болгай. Төрээн республикавыстың, чурттуң дириг төөгүзү-биле таныжар, ооң боттуг болуушкуннары болгаш салым-чолу дээш сагыш чо­ваар арганы тывыскан. Ол дээрге    угаан-бодалдың согур чоруундан, тоомча чок чоруктан, национализмден адырлырының «эми»-дир. Ооң кайы хире чугулазын бистиң кижи бүрүзү эки билип турар.

Улуг чурттуң кезээ болуп турар бис дээрзин онзалап эскерген бис, ол чурт Ада-чурттуң ниити төөгүлүг амыдыралынга аныяк республиканың салыышкынын бедии-биле үнелээн.  Юбилейи-биле Тываның хөй националдыг чонунга байыр чедирери-биле чурттуң Президентизи Владимир Владимирович Путин кээп чораан. Бистиң юбилейивистиң угаан-бодал талазы-биле кол түңнели--каттыштырыкчы эң улуг        күш­тү бергени.

Ийиде. Юбилейге белеткенип тургаш, шалыпкын ажылдап билиривиске болгаш шыдаарывыска боттарывыс бүзүредивис. Чоргаарланыр чүүл­­деривис хөй деп бөгүн чугаалап болур бис. Тываның демдээ — Азия төвү чаа кайгамчык шынарлыг апарган. Уран-чечениниң-даа, чаңгыс демни болгаш Азияның шынарын илередириниң-даа талазы-биле  делегей деңнелдиг архитектура-скульптура комплекизин тып алган бис дээрзин ам-даа ханы медереп билбейн турар бис. Чаа Азия төвү­­нүң хаара тыртар күчүзү салгалдан салгал дамчыштыр улам улгадыр, Тыва шынап-ла, Азия дивиниң чү­рээ апаар дээрзинге бүзүрээр мен.

Чогаадыкчы нарын күш-ажылы болгаш бистиң күзеливисти хандырганы дээш салым-чаяанныг чурукчу Даши Намдаковка болгаш «Водный мир» тудуг организациязынга өөрүп четтиргенимни база катап илередир кү­­зелдиг мен.

Чаарттынган эрик, улуг Енисейниң эгезин ап чыдар чер республиканың турисчи күчүзүн көскүзү-биле улгаттырып турар. «Кызылдың «Арбадын» болгаш найысылалдың өске-даа шөлчү­­гештерин кылган скульпторларга—юбилейлиг хемчеглерниң киржикчилеринге, өөрүп четтириишкинни илередири күзенчиг.

«Тыва — арыг-шеверниң болгаш корум-чурумнуң девискээри», «Чаагай сеткилдиг 100 ажыл-херектер» деп акцияларның бүгү идепкейлиг киржикчилеринге өөрүп четтиргенимни чугаалаайн. Бодунуң девискээр тургузугларынга юбилейни чаа оран-саваларга, ажылдакчылары--чаа чуртталга бажыңнарынга уткуур арганы тургускан федералдыг албан черлерин—хамыктың мурнунда Камгалал яамызын, ОБЯ-ны, ИХЯ-ны, Истелге комитедин, Кызы­гаар шериглериниң эргелелин, Пенсия фондузун онзалап демдеглээр херек.

Юбилейге белеткел тудуг адырын «чүгүртүпкен» деп болур. Чүгле Кызыл хоорайга 24тудуг шөлдеринге ажылдар хары угда  чоруп  турган.  Олар чүг­­­­­ле юбилейиниң тудуглары эвес, уруг­лар садтары, школалар, спорт залдары, шөлчүгештер, хөй квартиралыг бажыңнар, кудумчулар, оруктар-дыр. Юбилейге уткуштур планнаан чүүлдеривистиң шуптузун күүседип алдывыс: эрик кыдыы, Национал парк, найысылалдың төп скверлери болгаш кудумчулары чаарттынган. Чурттуң Президентизинден болгаш Камгалал яамы­зындан юбилейге уткуштур улуг белек — Президентиниң кадет училищези болган.

Республиканың транспорт аргыжыл­газының кол-кол оруктарын улуг хемчээлдиг чаартып кылганындан Кызылдың орук ажыл-агыйы амгы үениң негелдезинге дүүшкен.

Эргим коллегалар!  +өрүшкүлүг дыңнадыг кылыйн. Дүүн Каа-Хем хө­мүр-даш разрезинден М-54 оруктуң талазынче оюп чоруур орук ажыглалче дужааттынган. Ол дээрге бистиң үр манаанывыс болуушкун-дур. Бөгүнден эгелээш Магистральная кудумчузу-биле улуг чүък сөөртүр транспорт аргыш­пас.

Чаа орук бүрүзү — экономиканың судалы, чоок девискээрлерниң комплекстиг сайзыралынга, чаагайжыдыл­газынга, орук чоогунуң инфраструктуразын тургузарынга деткимче болур. Магистральная кудумчузу болгаш чаа долганыр орук аңаа идиг болуп, найысылалда транспорт агымын көскүзү-биле шегледир дээрзинге бүзүрээр мен.

Кожууннар төптериниң төп кудумчулары амгы үениинге дүгжүп турар апарган. Боттарының сөзүн ээлеп, төп кудумчуларның чырыын боттарының күжү-биле организастаан Хандагайтының, Шагаан-Арыгның, Ак-Довурактың, Туранның болгаш Каа-Хем суурнуң чагыргаларының даргаларынга өөрүп четтиргенимни илередир күзелдиг мен. Кожууннарда дыка хөй чаа объектилер көстүп келген. Оларны чүгле күрүне акшазы-биле тутпааны өөрүнчүг. Чадаанада күш-культура-кадыкшылга комплекизин ажыглалче дужаар чеде берген, ону бистиң чаңгыс чер-чурттуувус, камгалал сайыды, Россияның Маадыры Сергей Күжүгетович Шойгунуң саналын езугаар спонсорларның акша-хөреңгизи-биле туткан.

«Хоозураан Тыва» деп дора көрген аттан чарлыр сорулганы ийи чыл бурунгаар салган мен.  Беш чүс ажыг кагдынган объектилер илереттинген. Оларның 272-зин катап кылып ап болур. Бо хүнге чедир ажыл-херекчи чаңгыс чер-чурттугларывыс 50 тудугну катап септеп алган, 72-зинде ажыл ам-даа уламчылап турар. Республикада октаттынган черлерниң баазазында бүдүрүлгениң 15 гаражтары, тууйбу, дарганнар кылыглары, брусчаткалар, мебель бүдүрер беш цех, дөрт пилорама, көдээ ажыл-агыйның ийи рыногу, сүт хүлээп алыр үш пункт, хөй-ниитиниң ийи чунар-бажыңы, үш магазин, үш чуртталга бажыңы ажыглаттынып турар. Суурларда чаа спорт залдары, чылгы кажаалары, пекарнялар, тараа болгаш хөмүр-даш шыгжамырлары, бүдүрүлге болгаш социал өске-даа объектилер тыптып келген.

Чоокта чаагы бир чижекти киирейн. Бо чылдың чазынында «Апрель» деп фирма ажылын Ак-Довурак хоорайга эгелээн, тудуг материалдары бүдүрер ажылды чогумчалыг эгелээш, эвээш каъттарлыг тудугну кыла берген, мурнунда кагдынган складтар оран-саваларын катап тургузуп тургаш, бодунуң бүдүрүлгезин улгаттырар сорулгалыг. Тус черниң тудуг материалдарын бүдү­­реринден эгелээш чуртталга бажыңын дужаарынга чедир ажылды боттандырар үүлени өске сайгарлыкчылар бүдүрүп, ындыг комплекстиг төлевилелдерниботтандырар боор деп идегеп турар бис. Оларны хамыкты мурнай деткиир бис. Бо ажылга кагдынган объектилерни ажыглаар болза, мактаар апаар. Катап тургузар ужурлуг кагдынган тудуглар ам-даа хөй. Ам-даа оларның 150-ин «диргизер» херек. Артканнарын план езу­гаар бузар апаар.

/регдеттинген объектилерни катап тургузарынга идепкейлиг киришкен болгаш эки түңнелдерни чедип алган Чөөн-Хемчик, Тес-Хем, Бай-Тайга, Каа-Хем, Эрзин кожууннарның чагыргаларының даргаларынга өөрүп четтириишкинни илередир апаар.

«Тыва--арыг-шеверниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» деп конкурстуң түңнелдерин онза байырлыг байдалга — Республиканың Күрү­не чөвүлелиниң түңнел хуралынга үндү­­­рер бис. Ол ажылга республиканың 63 муң кижизи киришкен, 49 муң  тонна кадыг артынчыларны    аштап-арыг­лаан    болгаш үндүр сөөрткен, 17 муң ыяштарны тарып олурткан деп демдег­лээйн. Ол багай эвес түңнелдер-дир. Ынчалза-даа арыг-силиг болгаш корум-чурум дээрге — доктаамал  турар чүүлдер-дир. Бо ажылдың темпизи кошкавас ужурлуг, юбилей бүдүүзү­нүң үезинде найысылалдың болгаш өске-даа чурттакчылыг черлерниң чаа­гайжыдылгазының талазы-биле чыгдынган дуржулганы моон соңгаар-даа ажыглаары чугула.

Адак соонда, юбилейниң түңнелдери-биле холбашкан үшкү байдал. Ону эң кол деп саназа эки боор. Ол дээрге Россияның составынга келир чүс чылга уткуштур Тываның моон соңгааргы сайзыралынга хамаарыштыр боттандырганывыс эгелээшкин-дир.

Хүндүлүг коллегалар, Тываның келир үезинге онза чугула инфраструктура төлевилелдерин силерниң-биле кады тургузуп алдывыс. Оларны хөй удаа сайгарып келген бис. Чүү төлевилелдерил дээрзи билдингир болгай: республиканың минерал-чиг эт баазазын шиңгээдип албы­шаан, Кызыл — Курагино» демир-оруунуң тудуу, федералдыг М-54 «Енисей» автоорукту Хандагайтыже угландырары, «Хандагайты — Боршоо» эрттирилге пунктузун хөй талалыг кылдыр эде дериири, боттуң электри күчүзүн улгаттырып, чылыдылга-электри станция­зын тудары, Шагаан-Арыг болгаш Ак-Довурак хоорайларда котельнаяларны болгаш чылыдылга четкилерин чаартыры, ужудуушкун шөлүн тутпушаан, Кызыл аэропортун чаартып кылыры болгаш социал өске-даа объектилер бар.

База бир перспективтиг инвестиция төлевилелин немеп алыр арга бисте тургустунган, ону күүсеткен соонда бистиң дыка хөй айтырыг­ларывыс шиит­пирлеттинер болгаш респуб­ликаның сайзыралы дүрге­дээр. Ол дээрге — республиканы газчыдарының төлевилели-дир. Чурттуң удуртулгазы «Алтай» деп хоолайлар тудуун тударының дугайында шиитпирни хү­лээп алган, ол Барыын Сибирьниң газ курлавырын болгаш Кыдаттың барыын талазында Синьзян-Уйгур автономнуг районнуң хереглекчилерин тудуштурар. Ол газ инфраструктура­зынга кирериниң улуг аргалары Тывада бар. Ол дээрге энергияның чаа дөзү болгаш найысылалдың экологтуг байдалын экижидериниң аргазы-дыр. Ол төлевилел амдыызында чугаа кырында чоруп, Газпром компаниязы-биле баш удур сүмележип турар. Ону ажылдап кылып эгелээрин болгаш шалыпкын шимчедирин  республиканың Экономика яамызынга дагзып тур мен.

Юбилейниң хемчеглери бистиң хөгжүлдевистиң программазын федералдыг эң бедик деңнелге көргү­­зер арганы тывыскан. 2013 чылдың ноябрь­да Тыва Республиканың со­циал-экономиктиг хөгжүлдезин федералдыг Чазактың хуралынга чугаалашкан. Чурттуң сенаторларының деткимчезин бадыткаан Федерация Чөвүлелиниң доктаалын 2014 чылдың февральда алган бис. Россияның Чазааның Даргазы Дмитрий Анатольевич Медведевтиң даалгазын езугаар республиканың социал-экономиктиг хөгжүл­­­дезиниң комплекстиг планы ажылдап кылдынган болгаш ам дугуржулга эртип турар.

Россияның экономиказынга бөдүүн эвес болуп турар бо үеде ол документини шимчедири аажок нарын дээрзин миннир херек. Ынчалза-даа чүткүлдүг чоруувусту көргүзер ужурлуг бис.

Ам 2015 чылдың угланыышкыннарының болгаш сорулгаларының дугайында.

Чаа кирип турар чылывысты чуртка бөдүүн дээри берге. Барыын чүктүң санкциялар-биле ыйыдыышкыны, нефть өртээниң чиигээни болгаш национал валютаның үнезиниң кудулааны--херек кырында тургустунуп келген чүүлдер-дир. Социал деткимчениң деңнелин чавызатпазы-биле иштики бүгү курлавырларывысты мөөңнээр хү­­лээлгелиг бис.

2015 чылдың эң кол негелдези болза, саң-хөөнүң эң шыңгыы чуруму, бюджет чарыгдалдарының үнде­­зи­лелдии болгаш оларның эң ажыктыг чоруу болур. Салдынган бюджет акшазы бүрүзү көскү беримчелиг болур ужурлуг.

Республиканың бюджеди ындыг негелде езугаар хевирлеп тургустунган. «Акша-хөреңгизиниң шаа-биле чурттаар» деп сөстер чылдың кол саң-хөө кыйгырыы болур ужурлуг. Бо таварыл­гада чүгле «акша-хөреңгиниң шаа-биле чүгле чурттаар» эвес, ол хире сорулгаларны эвээш акша-биле шиитпирлеп өөренир ужурлуг бис. Тоомча чок чурттаары болдунмас. Бюджеттиң акша-хөреңгизин көрдүнгени-биле хуваа­ры ам  таарышпас. Эрткен чылдың түңнелдерин барымдаалап чарыгдалдарын планнаар чорук ажык чок. Онзагай, кризис­ке удур бир аңгы хемчеглер херек.

Бюджет албан черлерин нормалап акшаландырарының аргаларын мурнады күүседип турар ажылдарга ажыг­лаар даалганы 2014 чылче бюджет Айыткалы кылып тургаш, берген мен. Ынчан нормалыг планнаашкындан корткан херээ чок дижип турган бис. Бо талазы-биле бисте эвээш эвес курлавырлар барын амыдырал көргүскен. Эң кол чүүлдү—норматив принциптеринче шилчилгени чогумчалыын-на көргү­­зер дээш чогумчалыг чүүлдер кылбайн турар бис. Ону стандартизация болгаш күрүне база муниципалдыг ачы-дузаның өртээн нор­­мативтиг туруш езугаар санап үндү­­рер ачы-дузаның шынарын экижидери-биле бодап тыпкан бис. Чижээ, школалар, эмнелгелер болгаш интернат-бажыңнарның ортумак көргү­­зүүн барымдаалап тургаш эвес, ылаптап санап тургаш үндүрер. Чагырга­зында албан черлеринге экономика талазы-биле барымдаалыг нормативтиг тарифтерни тургузарының талазы-биле аажок улуг сорулга адырлар яамыларының бюджет талазы-биле экономика килдистериниң мурнунда тургустунган. Чарыгдалдарны нормалап планнаарындан чайлавас бис. Бо талазы-биле ачы-дузаның шынарын кудуладып болбазы чугула. Оон кандыг түңнел үндүрүп болурул? Камналганың кол дөзү ажыы эвээш чарыгдалдарны кызырары, чидириглерни эвээжедири болур ужурлуг.

Чижээ, аарыг кижилерниң аъш-чеминиң шынарын кудуладып, азы эргежок чугула эм-таңның санын кызырып шыдавас бис. Ынчалза-даа эмнелге оруннарын кайы хире ажыктыг ажыглап турарын, ында ажылдап турарларның штадын шын улгаттырган бе дээр­зин үнелээр ужурлуг бис.

Ыяап-ла медицина камгаладылгазының системазында ажылдап турар албан черлериниң таривин Кадык камгалал яамызы болгаш ЫМК-ның Девискээр фондузу сайгарары эргежок чугула. Тариф талазы-биле чарыгдалдарның 70 ажыг хуузу медицина ажылдакчыларының ажыл төлевиринче угланганының байдалы бөгүн тургус­тунган. Президентиниң майда үн­дүр­­­­­­ген чарлыктарын чедиишкинниг күүседип, шалың өстү­­рериниң талазы-биле Сибирьниң федералдыг округунуң үш мурнакчы регион­нарының санында кирип турар бис. Ол тергиин эки-дир. Кижилерниң акша ажылдап ап турарында багай чүве чок. Ындыг турбуже медицина ачы-дузазының таривинде ажыл төлевириниң үлүүнүң ындыг улуг болуп турары үндезинниг бе, медицина хандырылгазының шынарынга ол дүгжүп турар бе дээрзин сайгарып көрээлиңер. Кадык камгалалын чаартырынга аажок улуг акша салдынган, аар өртектиг дериг-херекселдерни саткан, медицина дузазының ажыктыын бедидеринге байдалдарны тургускан. Ам акшаны аарыг кижиниң бодунуң негелдезинче — эм-таңче, диагностиканы чогуур үезинде тургузарының чарыгдал материалдарынче, эмнелгелерниң эт-хөреңгизинче, чыда эмнедип турар улустуң аъш-чеминиң шынарынче  угландырары эргежок чугула апарган.

Ажыы эвээш чарыгдалдарны сайгарарының болгаш кызырарының талазы-биле бодамчалыг ажылды бүгү деңнелдиң эрге-чагырга тургузуглары чорудар ужурлуг дээрзин база катап демдеглээйн. Ону бодунуң чарыгдалдарын сайгарары-биле эгелээр херек. Бо угланыышкын талазы-биле ажылды удуртурун болгаш башкарылгазын боттандырарын Чазак Даргазының социал политика талазы-биле оралакчызынга дагзып тур мен.

Чазакты болгаш Дээди Хуралды хандырар Тыва Республиканың күү­­секчи болгаш хоойлужудулга органнарының ажыл-агый эргелелин тургус­каш, республика деңнелингечаңгыс аай ажыл-агый албанынга камнал­галыг болдувус. Чогумчалыг байдал тургузуп тургаш, акша-хөреңги камнап алырының база бир чижээ кылдыр  кижиниң эргелериниң, уругнуң эргелериниң, сайгарлыкчыларның эргелериниң талазы-биле төлээлеринге болгаш рес­публиканың Хөй-ниити палатазынга чаңгыс аай эргелел аппарадын болгаш чаңгыс аай бухгалтерияны тургусканывысты киирейн.

Келир чылын республиканың бүгү албан черлерин тударының бюджет чарыгдалдарын 5 хуу кызырар деп шиит­пирлээн бис, ону нормативтиг акшаландырыышкынны кииргениниң күсели-биле чедип алыр. Ындыг ажылды боттандырарын муниципалдыг эрге-чагыргалардан манап тур бис. Боттарыңарның эргелел аппараттарын эде көрүңер, оларны тударынга чарыгдалдарның дээштиин үнелеңер. Камнаттынган акша муниципалитеттерге артар болгаш оларны тус черниң бараан бүдүрүкчүлерин деткииринче шилчидер.

Иштики курлавырларны мөөңнээ­ринге онзагай шиитпирлер негеттинер. 2015 чылдың республика бюджедин тургузуп тура, бир онзагай базымны кылдывыс. Ол федералдыг программаларны болгаш муниципалдыг  төлевилелдерни күүседип турар үе­­­де акшаландырыышкынның эргежок чугула деңнелин болдурар төпчүткен фонд тургустунган. Ынчангаш федералдыг бүгү программаларга албан киржир ужурлуг бис.

Акша-хөреңгивис өйлүг-кызыгаарлыг-даа болза, ажыглаттынмаан акша чыл төнчүзүнде артып калыр деп элдептиг факт бар. Ооң чөптүг чылдагаа­ны — федералдыг бюджеттен акшаландырыышкынның орайтап турары. Бир талада ындыг, а өске талазында —бистиң шүшпең чоруувус база бар. Тус­кайлаттынган акша-хөреңгини чөптүг болгаш хуусаазында шиңгээдип алырынга чүү биске шаптыктап турарыл? деп айтырыгны салып көрээлиңер. Хамыктың мурнунда, төлевилелдерниң белен эвези: документилерниң четче болбайн турары, участоктарны чедир долдурбааны, төлевилелди башкарарының тодаргай эвези, ону күүседириниң графигиниң чогу, керээлиг ажылдаар кижилерниң кошкаа. Чамдыкта төлевилелдер дээш чедир санап кылдынмаан ажылдар эккээр чүүлдер база бар.

Ол фондунуң акша-хөреңгизин алыры-биле бүгү яамылар болгаш ведомстволар, муниципалитеттер кордап болур. Федералдыг программаларның кады акшаландырыышкынынга акша алыр дээн яамылар болгаш ведомстволар баштай оларны федералдыг деңнелге камгалаар болгаш оларны шиңгээдип алырынга беленин бадыткаар ужурлуг.

Акша-хөреңги алырының конкурузунга тиилекчи болур дизе, муниципалитеттер төлевилел күүседир чаа черлерни киирер ужурлуг. Бисте эпти-ле мынча дижир: акшадан эккелиңер, өскүс уругларга 20 бажыңдан тудуп берейн. Акшаны тускайлап бергеш көөрге, конкурс-даа эрттирип шыдавас, тускайлап алган участоктары-даа чок, техниктиг коштурулгаларның аргазын-даа тыппаан дээш, өске-даа чылдагааннарлыг болур. Азы конкурсу эрттирип алыр, тудуг кылыр кижини тып алыр, бажыңнар туттунар, а керээде оран-саваны электри хандырылгазынга кожарының, чаагайжыдарының негелделери көрдүнмээн болур.

Ындыг чоруктарны үндезини-биле болдурбас деп бодап  турар  бис.   Төп­чүт­­­кен фондунуң  акша-хөреңгизин  конкурс үндезининге хуваар дээрзин база катап демдеглээр бодап тур мен. Ол конкурска киржириниң чурумун болгаш негелделерин 2015 чылдың февраль 1-ге чедир ажылдап кылырын Саң-хөө яамызынга дагзып тур мен.

Бүгү деңнелдиң бюджеттериниң дең-дески чоруунуң дугайында чугаа­лаайн. Бистиң бүгү социал чарыгдалдарывысты колдуунда-ла чурттуң Президентизиниң май чарлыктарын езугаар тодараткан. Оларны чайгылыш чок күүседири — кандыг-даа деңнелдиң удуртукчузунуң эки ажылының кол негелдези. Ол силерниң шуптуңарга билдингир боор. Бүдүрүкчүлүг эвес чарыгдалдарны көвүдедир азы калбартыр акша бисте чок. Ооң дугайын  база эки билзе чогуур.

А орулгалыг кезекти улгаттырар болгаш инвестицияларны хаара тудар дээш ажылдаар хүлээлгелиг бис. Боттуң орулгаларын өстүрери—келир саң-хөө үезиниң мурнады шиит­пирлээр кол айтырыы. Владимир Владимирович Путин бодунуң Айыткалынга бизнесче ыйыдыышкын кылбас (үндүрүгге дөрт чылдың, хайгаа­ралга үш чылдың чапсарын киирген), харын-даа ону калбартыр даалганы берген. Эгелеп чоруур бизнести деткиириниң талазы-биле принципиалдыг шиитпирни чурттуң удуртулгазы хүлээп алган. Ол базымны кара чаңгыс шын базым деп санап турар бис. Тывага биче болгаш ортумак бизнес бо үе-чадада кара чаңгыс бүдүрүкчү күш болуп турар.

Бизнести деткиирин ажыл чок чорук-биле демиселдиң кара чаңгыс аргазы деп мурнундан бээр санап келген бис. 7 чыл дургузунда сайгарлыкчы чорукту дөрт катап өстүрдүвүс, ооң ниити продуктуда үлүү мурнунда 3-4 хуу турганындан ам 14 хуу ажа берген. Бо адырга ажылдаар олуттарны хөйнү тургузар болзувусса-ла, рес­публиканың чурттакчыларынга эки болур, республиканың болгаш муниципалитеттиң орулгазы улам өзер дээрзи билдингир, чүге дээрге үндүрүгнүң кол баазазы НДФЛ болур.

Муниципалдыг деңнелдиң иштики курлавырларының дугайын чугаалап тура, база бир хоойлу  саналынче силерниң кичээнгейиңерни угландырайн. Бо чылдың ноябрьда рес­публикага патент системазының дугайында хоойлуга өскерилгелерни хүлээп алган. Ол эдилгелер езугаар бизнести чорударының девискээрлер негелделеринге хамаарыштыр патентиниң өртээн депутаттар-биле кады тус-тус кылдыр тургустувус. Негелделер найысылалда болгаш Мөңгүн-Тайгада аңгы-аңгы болгай. Бо чаа хоойлунуң күүселдези хамыктың мурнунда көдээде бизнеске ажыктыг болур. Көдээ черге патентиниң өртээ дыка чиик апаар.

Чижээн чугаалаайн. Амгы үеде Бай-Даг суурда хеп даараар болгаш септээр сайгарлыкчы патент дээш 11 муң хире рубльди найысылалда бизнесменнер-биле бир дөмей төлеп турар. 2015 чылда, чаа хоойлу езугаар, ол 3 муң рубль эвээш төлээр апаар.

Янзы-бүрү санаашкыннар езугаар алырга, патент системазы сайгарлыкчыларның төлээр үндүрүглерин ортумаа-биле 5 катап эвээжедир. Бизнестиң чамдык хевирлеринге хамаарыштыр оон-даа эвээжээр. Амыдырал хандырылга ачы-дузазы дээш төлээр ужурлуг үндүрүг Кызыл хоорайда чылда 150 муң рубль, а ол-ла ачы-дуза дээш патент өртээ 12,6 муң рубль.

Патент системазы чүгле сайгарлыкчыларга ажыктыг эвес. Патентилиг сайгарлыкчыларның саны хөй боорга, тус чер администрацияларынга база ажыктыг, чүге дээрге патентилерден шупту орулгалар оларның бюджеттеринче кирер. Патент бүрүзү — бети-ле дизе, бир ажылчын туруш-тур. Ажыл чоктарның санын эвээжедип, биче бизнести ажытталчак чоруктан үндүрүп, тус чер бюджеттерниң орулгазын көвү­­дедип турар бис. Ол дээрге хөгжүлдениң курлавыры-дыр.

Хоойлу-дүрүм талазы-биле бо эгелээшкинни боттандырарынга тода информастыг деткимче херек. Патент системазының эки талаларының дугайында нептереңгей болгаш док­таамал тайылбыр ажылын чорудары чугула. /ндүрүглер төлээриниң чаа хуусаазының эгезинден идепкейлиг информастыг кампанияны үндүрүглер албаны-биле кады чорударын Информатизация болгаш харылзаа яамызынга дагзып тур мен.

Бюджет темазын доозуп тура, «акша-хөреңгизиниң шаа-биле чурттаар» деп принципреспубликаның каттыштырган бюджедин хүлээп алыры дээш бүдүрүлге, албан чери, организа­ция болгаш өг-бүле бүрүзүнүң акша-хөреңги курлавыры болгаш чарыгдал­дарынга чедир планнаашкынның шупту деңнелдеринге кол чүүл болур ужурлуг деп демдеглеп каар-дыр мен.  Чурттакчы чоннуң хөлүн эрттир хөй чээли алыры— бистиң чуртувуста бөгүн чидиг айтырыг. Ол чүүл бистиң рес­публикавысты база оюп эрте бер­бээн. Чүгле чаңгыс чыл дургузунда чүгле хереглел чээлилеринге бистиң хамаатыларывыстың банкыларга өрелери 8 хуудан ажыг өскен. Чээлилерге өрелерниң ниити хемчээлиниң 70 хуу хирези чурттакчы чоннуң өрелери. Тываның 18 хардан 65 хар чедир назы-харлыг чурттакчы бүрүзүнге ортумаа-биле 113 муң рубль чээли онаажыр. Чээли өрезин хавырар талазы-биле херектерниң саны чыл төнчүзүнде сес муң ажыг.

«Кижи бүрүзү бодунуң аас-кежииниң дарганы» дээш, ону херекке албайн барып болур-ла ыйнаан. Хамаатылар боттарының арга-шинээн билир, боттарының өг-бүлелерин чээли тамызынче херекчок черге киир тырта бербези чугула. Хереглел чээлилери, кредит карталары ышкаш «чиик» акшаның айыылдыын кижилерге доктаамал тайылбырлаары — бистиң сорулгавыс… Чээлилер дээш харыысалганы шыңгыы­зы-биле үнелеп билиринге өөредир.

Амыдыралдың айтырыгларын аайлавас болза, ол хөртүк хар дег апаар.­ Чээлилер өрелеринге коммунал өрелери база немежип кээр. Ооң түңнелинде   чүгле чурттакчы чон эвес, а амыдырал хандырылга бүдүрүлгелери сайзы­раар аргазын оскунуп турар. Бисте энергетикада байдал база дыка нарын. Чижээлээрге, ЧЭТ-тиң, төп одалга чериниң ажылдары оларның бажыңнарында чылыг боттарының өй-шаанда төлээринден хамааржыр деп Ак-Довурактың, Шагаан-Арыгның, Кызылдың чурттакчылары угаап билир ужурлуг.

ЧКА-ның айтырыглары база биске кончуг чугула. Хову-Аксынга коммунал озал-ондакты ажып эртивис. Чээли акшазы-биле туткан модульдуг одалга чери, чаа чылыг четкизи суурну чылыдып тур. Чылыг хандырылгазының шупту четкизин доктаамал ажылдадырының айтырыглары бар, оларны шиитпирлеп болур. Шагаан-Арыг, Ак-Довурак хоорайларда одалга черлерин, чылыг четкизин чаартырынче бөгүн кирипкен бис, төлевилел-смета документилери барык белен, бо чылдың төнчүзүнге чедир дериг-херекселди садып алырын планнап тур бис. 2015 чылда тудуп эгелээр.

ЧКА-ны сайзырадыр талазы-биле сорулгаларның чугулазын болгаш улуг хемчээлдиин барымдаалап көргеш, ол адырны удуртурун Чазак Даргазының оралакчызынга дааскан.

Чуртталга-коммунал ажыл-агыйы – эң-не берге адыр, бистиң кижи бүрүзүнүң амыдыралының шынары оон дорт хамааржыр. Чүгле эрге-чагырга бо айтырыгны шиитпирлеп шыдавас, ниитилелдиң эң-не калбак киржилгези эргежок чугула деп чүве шуптувуска билдингир. Тодаргай ажыл-херектерге боттарын көргүзүп шыдаан кижилер бисте хөй. Чижээлээрге, Калинин, 7 «а» адресте бажыңга корум-чурумну тургус­канының арга-дуржулгазы-биле Мария Галацевич биле Эллада Анай мээң херээженнер активи-биле ужуражылгам  үезинде үлештилер. Оларның шудургузу мээң сеткилимге дыка таарышты, бажыңда байдал ылап-ла эки апарган. Мээң саналым-биле оларны ЧКА айтырыгларының талазы-биле Хөй-ниити чөвүлелиниң составынче киирген. Идепкейлиг, дөскел чок кижилерни эскерип, күрүне сорулгаларын шиитпирлээринче хаара тудар херек. Эң ылаңгыя улусчу контроль талазы-биле.

Кончуг шыңгыы сайгарылга Респуб­ликаның капитал септелге фондузунга негеттине берген. Улусчу фронтунуң активчилеринге саналым. Ол херекти холуңарга алыңар. Чурттакчы чонга чедирип турар коммунал ачы-дузаның шынарын, ол ышкаш хамаатыларның тө­лээриниң чурумун контрольга алыр херек.

Амгы үеде чылыг болгаш энергия дээш чурттакчы чоннуң ниити өрези 645 миллион рубльхире. Чыл эгезинден элээн эвээжээн, ынчалза-даа өрениң ниити түңү ам-даа кончуг хөй.

«Россия Федерациязында күрүнениң хамааты албанының дугайында» Федералдыг хоойлунуң 16-гы чүүлүнче болгаш «Россия Федерациязында муниципалдыг албан дугайында» Федералдыг хоойлунуң 13-кү чүүлүнче өскерилгелер киирер дугайында хоойлужудулга инициативазын үндүрдүм.

Күрүнениң хамааты болгаш муниципалдыг албанынга хамаатыларны хү­лээп алыр болгаш ажылдаар хуусаазы-биле холбаалыг кызыгаарлаашкыннар даңзызынга немелделерни киирерин санал­даан мен. Ол чүл дээрге хамааты үндүрүг төлээриниң ийи чылдан хөй хуусаа дургузунда үндүрүг өрелерлиг болгаш алды айдан хөй хуусаада коммунал өрелерлиг болза, ону күрү­­нениң хамааты болгаш муниципалдыг албанынга хүлээп албайн барып болур. /ндүрүглерни болгаш коммунал төлевирлерни өй-шаанда төлевээни, мээң бодалым-биле алырга, күрүнениң болгаш ооң хамаатыларының мурнунга бодунуң харыысалгазын хамааты чедир билбейн турары-дыр деп болур-дур. А ол дээрге күрүнениң хамааты болгаш муниципалдыг албанынга ооң ажылы-биле канчап-даа дүүшпес-тир. Бо инициативаны дүрген деткээни дээш, Дээди Хуралдың депутаттарынга өөрүп четтирдим. Бистиң саналдарывысты Күрүне Думазынга чугаалажып көөр.

Хүндүлүг коллегалар!

Санкцияларның чуруму болгаш аъш-чем-биле хандырылганың айыыл чок чоруун боттандырарының эргежок чугулазы агроүлетпүр комплекизин деткииринге онза кичээнгейни салырынче бисти ыдалай берген.

Биске А/К-түң хөгжүлдези кажан-даа чугула турган. Сөөлгү 5-6 чылдарда көдээже үш миллиард рубль чыгыы акшаны аңгы-аңгы дөстерден киирген, республиканың агроүлетпүр комплекизинче бюджеттен инвестицияларның хемчээли ол чылдарда 10,6 катап өскен.Муңчу малчыннарны деткиир талазы-биле хөделиишкиннеривис эки  түңнелдиг болган. Чурттакчы санынга онааштыр мал бажының саны-биле Сибирь федералдыг округта тергиидеп тур бис. Көдээ ажыл-агыйда кол көргүзүглерни көвүдедип алгаш, дараазында базымны кылыр ужурлуг бис – көдээге бараан бүдүрүлгезин деткиир.

Юбилейлиг чылдың мурнунда чылда «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүл-    ге» деп улуг хемчээлдиг төлевилелди чарлаан. Чурттуң бүдүрүкчүлерин дет­киирин ийи чыл бурунгаар эгелээнивисте биске өөрүнчүг чүве бар. Ынчангаш моон соңгаар чүнү кылыры биске элээн билдингир.

Чурттакчылыг черлерниң 177 төле­вилелдеринден 153-жү бөгүн боттанган. Төлевилелдиң киржикчилериниң бүдүр- ген барааннарының болгаш чедирген ачы-дузазының ниити хемчээли 127,7 миллион рубль болган. Төлевилелди боттандырып турар үеде 1 109 кижи ажылга хаара туттунган. Бараан бүдү­­рериниң болгаш ачы-дуза чедирериниң 82 хуузун төлевилелдиң киржикчилери кожууннарда, 18 хуу хирезин Кызылдың хереглекчилер рыногунда боттанды­рып турар. Бо чылдың 9 айларында оон     үндүрүглер киирилдези 10 миллион рубль хире.

Чоокта чаа эрткен түңнел делгелгеге Тываның шупту муниципалдыг тургузуг­ларындан болгаш көдээ черлеринден төлевилелдиң 158 киржикчилери боттарының бүдүргени эң эки дээн продукциязын делгээн. 2013 чылда эрткен баштайгы делгелгеге деңнээрге, киржикчилерниң саны бүдүн чартык катап   көвүдээн. Ярмарка садыы ажыл хүннеринде эртип турган-даа болза, Кызылдың хөй чурттакчыларын болгаш аалчыларын бодунче хаара туткан. Ийи хүн дургузунда 15 муң ажыг кижи аңаа келген.

Чаңчыл езугаар делгелгениң киржикчилерин тодараткан, ынчалза-даа оларның аттарын адавас мен, чүге дээрге төлевилел оруун ам-даа уламчылавышаан. Боттарының эгелээн ажыл-херээ улам сайзыраар дээрзин олар бадыткаар ужурлуг. Ниитизи-биле демдеглеп каар чүүлүм – «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилел бодунуң сорулгазын күүсеткен – көдээниң чурттакчыларының сайгарлыкчы идепкейи дыка көдүрүлген.

Сүт бүдүрери 16,9 хууга; эъттен кылган продуктулар – 26; балыктан кылган продуктулар – 2; ижер суг бүдүрери 40 хууга улгаткан. Көдээ ажыл-агый продукциязын бүдүрериниң индекизи ниитизи-биле республикада 1,5 хууга көдүрүлген.

Төлевилелди деткиирин бо чылын соксадыр деп турганывысты билир си­­лер, ынчалза-даа чуртталга боду­нуу-биле шиитпирлээн. Даштыкыдан киир сөөртүп турган аъш-чем аймааның ор­нун солуур продукция бүдүрер арга­лар тус черниң бүдүрүкчүлеринде тыптып келген, ону канчап-даа оскунуп болбас, олар бир янзы болгаш, «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп рес­­пуб­лика төлевилелиниң кол сорулгазы-биле дүгжүп турар. Россияның Хөй-ниити па­латазынга ол анаа эвес эки деп үнелеткен.

Ам-даа бурунгаарлаар, төлевилелди чаа шынарлыг деңнелче үндүрер херек. Ону эң-не орулгалыг кылыр. Продукция­зы болгаш ачы-дузазы рынокка херек апарган бүдүрүлгелер суурларга артар болгаш улам сайзыраар ужурлуг.

Көдээ бүдүрүкчүлерге күрүнениң деткимчезиниң кол хевирлерин арттырбы­шаан, 2015 чылдан эгелээш белен продукция дээш субсидия бээринче кичээнгейни салыр бис.Бүдүрүлгениң ажылын ооң бүдүрген продукциязының хемчээли-биле эвес, а сайгарган ба­раанының хемчээли-биле үнелээр бис.

«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелге республика Чазаа хөй үени болгаш күштү үндүрүп турар. Барык-ла чурттакчылыг чер бүрүзүнге Чазактың кежигүнүн быжыглаан, ведомстволар аразының ажылчын бөлүүн тургускан. Ындыг чүүл көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүзү бүрүзү-биле сырый болгаш хууда харылзааны тудар арганы берген. Оларның кижи бүрүзүнүң арнын таныыр бис, ажыл-херээнде бергелерни билир бис. Ол кончуг чугула.

Төлевилелди сайгарып чугаалажып тура, көдээде шупту бүдүрүлгелерни харылзаштырар, агроүлетпүр комплекизин дээштиг кылдыр дес-дараалаштыр тургузар улуг хемчээлдиг сорулгаларже ала-чайгаар үне берген бис. Алызындан алырга, республиканың А/К-зин организастаарының клас­терлиг деңнелинче үнүп келдивис. Республиканың аграр үлетпүрүн организастаарының кол зоналарын, продук­ция болбаазырадыр улуг бүдүрүлгелер хевирлиг оларның кластерлиг төптерин, бүдүрүлгелер аразында транспорт аргыштырылгазын, продукция бүдүрүкчү­лери биле белен продукция хереглекчилериниң аразында харылзааларны республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы тускайлап каапкан.

Чижеглеп чугаалаайн: кластерлиг төптер апаар дөрт улуг объектилерни келир чылын тургузуп эгелээрин план­наан: «Агроэвилел» КАБК-ның баазазынга чылыглаан шөлдерге ногаа тарып өстү­рер ажыл-агыйны, «Туран» КХН-ниң баазазынга сүт-бараан фермазын, Сукпак суурга эът комбинадын, «Сайзырал» рыноктуг баазазынга   бөлүктеп сайгарар төптү.

Ынчангаш «Чаңгыс суур – чаң­гыс бүдүрүлге» деп төлевилелди, рес­публиканың А/К-зиниң кластерлиг тургузуун барымдаалап, өске хевирге боттандырар бис. Ол дээрге сайгарлыкчы, администрациязының даргазы, адырның сайыды чаа бүдүрүлгени тургузарда, төлевилелдиң орулгалыын, белен продукциязының хереглелдиг боорун болгаш кластерлиг зонага ооң туружун тодаргай санап үндүрер ужурлуг апаары ол-дур.

Хүндүлүг коллегалар!

Көдээниң экономиказын диргизер дээн күжениишкиннеривис                       үре-түңнелдиг болган. Чаа бүдүрүл­­гелер тыптып, тудуг-суур шапкын­чаан көдээ аныяктарының хоорайже чүт­­күүрү эвээжээн, көдээ амыдыралды шилип ап турар апарган аныяктар көвү­­дээн. Ынчалза-даакөдээде амыдыралдың шынары амгы үениң негелделеринге оранчок четпес дээрзин хүлээп көөр апаар. «Көдээниң социал сайзыралы» деп бүгү российжи программа сууржуң амыдыралдың социал инфраструктуразын өрү тыртарынга дузалап турар. Ынчалза-даа ол ам-даа четпес. Немелде, херек болза, эң онзагай хемчеглер херек, ылаңгыя шиитпирлеттинмейн турар айтырыгларлыг угланыышкыннарга, күрүнениң хандырар ужурлуг параметрлеринге хамаарыштыр. Чижээ, хамаатыларның    айыыл чок чоруу.

Сөөлгү чылдарда кем-херек үүлгедиишкиннериниң ниити деңнели кудулаан. 2006 чылда аар кем-херек үүл­­гедиглериниң саны 3398 болза, 2013 чылда – 1876. Ооң иштинде өлүрүүш­­күн саны барык ийи катап кызырылган. Мону ыяап-ла быжыглап арттыргаш, кичээнгейни шиитпирлеттинмейн турар айтырыгларлыг угланыышкынче хаара тудар херек. Чижээлээрге,рецидивтиг кем-херек үүлгедиглери бисти дүвү­­редип турар. Ооң мурнунда хосталгазын кызыттырып шииттирип чораан кижилерниң кем-херек үүлгедир чоруу бүгү кем-херек үүлгедиишкиннериниң барык чартык кезии болуп турар. Чамдык кожууннарда (Бай-Тайгада 63 хуу) барык үштүң бири.

Системалыг профилактика ажылын тургузуп алыр дээш улуг күжениишкиннерни кылып турар бис. Кеземче күүседир албанның федералдыг эргелели-биле чөпшээрежилгелерни чарып, тус чер чагыргалары-биле колонияларның администрацияларының, эрге-хоойлу органнары-биле ажылын удур-дедир харылзаалыг болдуруп, кым, кажан хосталырын, ол чүнү канчаар деп турары, социал дуза херег­леп турар бе дээрзи билдингир болур ужурлуг. Бо сорулгаларны чедип алыры-биле чурттакчылыг чер бүрүзүнде, школаларда Адалар чөвүлелдерин тургускан.

«Хөй-ниити чурумун тударынга чамдык айтырыгларны таарыштырарынга хамаатыларның киржилгезиниң дугайында» хоойлу төлевилелин Чазак чөпшээрээн, ында улусчу дружиналарның кежигүннериниң эргелерин болгаш хүлээлгелерин, социал магадылалын тодараткан.

Чон чөптүг эвес чорукту чидии-биле хүлээп алыр. Кым-бир кижи хөлезилеп чыткаш, «чылыг-чымчак» олутту апкан, кым-бир кижи кеземчеден чайлай хона берген,улуг шимээн   үндүрген херектер шөйлүп чорза-чорза, түңнел чок баар, полиция ажылдакчылары, тус чер чагыргаларының удуртукчулары кылымал арага садып турар адрестерни билбээчеңнеп эрттирип турар. Бо бүгү эрге-чагыргага бүзү­релди бадырып турар. Эрге-чагыргаларның тургузуу болгаш кадрлар политиказының айтырыы ажык болгаш хөйге билдингир болур ужурлуг. Бис­тер кадр­ларны деткиир бис, ылаңгыя олар  шиитпирлеттинмейн турар айтырыгларже чаазы-биле көөр арганы берип турар болгаш оларны шиитпирлээрин   дүр­­гедедип турар.

Бистиң девискээривисте 714 күрүне албан-хаакчылары, 928 муниципалдыг албан-хаакчылар болгаш 948 федералдыг албан-хаакчылар ажылдап турар. Ынчалза-даа чонга бо саннар чугула эвес, олар бистерни федералдар, регио­налдар, муниципалдар деп ылгавайн турар болгай. Оларга бистер шупту чаңгыс эрге-чагырганың төлээлери бис. Ынчангаш харыысалга база шуптувуста ниити. Кижилерниң бүзүрели судтуң чөптүг шиитпиринден, Кеземче күүселдезиниң федералдыг албанының удуртулгазының рецидивтиг кем-херек үүлгедиглериниң кызырлыышкыны дээш сонуургалындан, истелге органнарының ажыл-чорудулгазының үре-түңнелдиинден, участок шагдааларының ажылының шынарлыындан  хамааржыр.

Кандыг бүзүрел дугайында чугаа турар боор, бир эвес бистиинде эрге-хоой­лу чурумун тудуп турар органнар чок чурттакчылыг черлер барда. Айыыл болганда кижилерниң баар чери чок болуп турар ышкажыл. Рес­публикада 139 участок шагдаалары ажылдап турар, ооң иштинде92-зи — көдээ черлерде. Ортумак чижек-биле алырга четчир ышкаш, ынчалза-даа бистиинде көдээ участок шагдаалары бот-боттарындан ыракта турар 2-3 суур­ларны харыылап турарлар бар болгай. Ынчап кээрге, ындыг ортумак хемчеглер бистиң байдалывыска канчап-даа таарышпас.

Чүгле 49 участок шагдаалары чурттаар оран-сава-биле хандыртынган, артканнары чурттаар оран-саваны хөлезилеп турар ийикпе, азы төрел-дөргүлдеринде чурттап турар. Чурт­таар оран-савалыг  участок шагдааларының чүгле 28-зи бодунуң хүлээнип алганы административтиг участогунда чурттап-ажылдап турар. Артканнары боттарының участоктарын кээп көрүп каап ажылдап турар.

Бистер мурнувуста участок инспекторларын «черже» эгидер сорулганы салган бис, олар чаңгыс черинге чурттавышаан, ажылдап, боттарын долгандыр профилактика ажылын чорудуп турар кижилерни  хаара тутсун. «Чер дугайында» республиканың Конститусчу хоойлузунга өскерилгелерни киирген бис. Ам күзелдиг-ле болза, участок шагдаазы ажылдап турар черинге халас черни ап болур болгаш хууда бажыңны тудуп алыр эргелиг. Ол бир эгелээшкинивис-тир, ийи дугаары – албан-хаар чериниң тудуунгахамааржыр.

Эрге-хоойлу ажылдакчыларының профессионал ниитилелиниң ажылдакчылары-биле «Участок шагдаазынга бажың» деп  чаа төлевилелдиң идея­зын сайгарып чугаалаштывыс. Учас­ток төлээзинге бажың, бир талазында ажылдакчының чурттаар оран-савазы болур, а өске талазында хөй-ниитиниң чурумун тудар пункт болур ужурлуг. Аңаа криминал-биле демисел чорудар улусчу дружиналарның ажыл-чорудулгазының төвү турар.

2015 чылда участок шагдааларынга 10 бажыңны тударын планнаан бис. Олче республика бюджединден тус­кай сорулгалыг акша-төгерикти аңгылаар. Тудуг      яамызынга ИХЯ-биле кады 2015 чылдың февраль 1-ге чедир участок шагдааларының бажыңы төлевилелди белеткээрин хүлээндирип тур мен.

Аңаа көрдүнген акша-төгерикти алыры-биле муниципалитет бүрүзү конкурска киржип болур. Конкурс­туң ыяап-ла күүседир байдалдары турар. Бир дугаарында – ол азы бо суурга участок шагдаазынга бажың тудуунуң эргежок чугулазының бадыткалы. Ийиде – тудуг тудар черлерниң белени, ооң иштинде электри хандырылгазынга кожарынга белени.

Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Шолбан Чыргал-оолович Монгушкафевраль 1-ге чедир  участок шагдаазынга бажың тудуунга бюджет грантызын алырының дугайында конкурстуң дүрүмүн ажылдап кылырын болгаш ооң куратору болурун хүлээндирип тур мен. Ол 2015 чылдың февраль 1-ден стартты алыр ужурлуг, а март 1-ден тудугну кылыр кижилерге хамаарыштыр ажылдар эгелээр.

Көдээниң социал айтырыгларының дугайында чугаалажып тура, эң чугула херек чүүлдернитода билир бис.Бирээде, каракка көскү эргижирээн, хевир чок Культура бажыңнары. База бир аарышкылыг айтырыг – суг-биле хандырылга чогу.

2015 чылдың республика бюджединде 5 көдээ культура бажыңнарының тудуунга акша-хөреңги көрдүнген. Ол акша-хөреңгини база конкурс-биле үлээр. Ыяап-ла турар чүүлдерге чер участогунуң бары болгаш ооң электри хандырылгазынче коштунганынга немей муниципалдыг бюджеттен тудугнуң 5 хуузун кады акшаландырар акша-хөреңгизиниңбарын көөр. Ол муниципалитеттиң акша-хөреңгизи бооп болур, оон аңгыда деткикчилерниң акшазы бооп болур. Муниципалдар шимченгирин көргүзер ужурлуг, кым үезинде четтигип, бүгү херек документилерин киирер болдур, ол көрдүнген акша-хөреңгини алыр. Культура яамызы Тудуг яамызы-биле кады чаңгыс аай төлевилелдерни март 1-ге чедир белеткээн турар, а апрель 1-ден эгелеп төлевилел боттанып эгелээр ужурлуг.

Суг колонкаларының тудуунга хамаарыштыр алырга, ол муниципалитеттерниң  хүлээлгези-дир. Бо таварылгада кандыг-даа конкурс турбас. Боттуң күжү-биле суг колонкаларының тудуун боттандырыпкан кожууннарга немелде саң-хөө деткимчезин көргүзер бис. Тудуг доостурга-ла, чарыгдалдарның 50 хуу хемчээлиниң дузазын  бээр.

Хүндүлүг коллегалар!

Эрге-чагырганың ажылы кижилерниң эрге-ажыынче угланган болур ужурлуг. Ылаңгыя чугаа тус чер бот-башкарылгазының дугайында болуп турда. 2015 чылда муниципалдыг деңнелге калбаа-биле соңгулдалар чорудар бис. Чадаана хоорайның сес муниципалдыг районунуң депутат корпузу чаарттынар, республиканың 52 сумуларынга депутаттарны соңгуур. Амгы депутат составтар болгаш чагыргалар херек кырында боттарының углап-башкарып шыдаар арга-шинээн шынзыдар ужурлуг.

2013 чылдың түңнелдери-биле тус чер бот-башкарылга органнарының дээштииниңрейтингизинде Кызыл, Тес-Хем кожууннар, Ак-Довурак хоорай мурнап турар. Бо түңнелдер ажылдың кайы угланыышкыннарынга муниципалитеттер шылгарап, чаңгыс чер-чурттуглары кандыг боттуг ажыл-херектер дээш оларның ажылын үнелеп турарын илереткен.

Эрткен чылдың тиилекчизи – Кызыл кожуун биче болгаш ортумак бизнес бүдүрүлгелериниң санын көвү­­деткени дээш (7,5 хуу) дээре     көргүзүг­­лерни чедип алган. Мооң мурнунда үндүрген чер участоктарын учетка ап, бүрүткелин чурумчуткаш, үндү­­рүг онаалдазын 24 катапулгаттырган. Ажылдың бо угланыышкыны тудугга бердинген чер участоктарының шөлүн аайлааш, маңаа көргүзүүн 86 катап улгаттырар арганы муниципалдыг эрге-чагыргага берген. Бо саннарның артында чыл-чылы-биле шиит­пирлээр ужурлуг чидиг айтырыг, өөдежок дүжү­­меттерниң ужун берге байдалче кирген кижилерниң салым-чолу туруп турар. Чаа чуртталга бажың­нарын ажыглалче киирери чылда ийи катап улгаткан.

Кожуунда муниципалдыг садиктер ажылдакчыларының акша-шалыңы 25,5 хуу өскен, немелде өөредилге ап турар уругларның саны ийи катап өскен.

Эрткен чылдың түңнели-биле ийи дугаар чер алган Тес-Хем кожуун бюджеттен дашкаар инвестицияларны 5,7 хуу өстүрген. Берт-Даг сумузунуң чурттакчылары кожуун төвүнче чаа автобус оруу-биле чоруп турар апарган.  Башкыларның акша-шалыңы барык 30 хуу, күш-культура болгаш спорт албан черлериниң ажылдакчыларының – 34 хуу өскен. «Аян» база «Челээш» садиктерге немелде 60 олутту ажыдыптарга, школа назыны четпээн уруг­ларның оочуру 4 хуу кызырылган. Кожуун чурттаар оран-сава киирилдезин 51 хуу ажыр күүсеткен. Чаа бажыңга киргенин 38 өг-бүле ба­йырлаан, 2012 чыл-биле деңнээрге,  кииртинген чуртталга шөлү 46 хуу өскен.

Кызыгаар кожууннарывыс бо чылын бурунгаар хөгжүлдезинге чаа немелде аргаларны алган. Бистиң чаңчыл болган даштыкы экономиктиг партнерувус – Моол-биле виза чок режимкииртинген. Бо шиитпирни Тываның болгаш Моолдуң чурттакчылары четтикпейн манап, ооң-биле улуг идегелдерни холбап турган. Ам төрелдери база удур-дедир солчулга езугаар өөренип турар студентилер-биле ужуражырынга моон­дак чок. Ам улуг барбаларлыг аян-чорук кылыры-биле кызыгаарланмайн, кызыгаар чоогунуң садыглажыышкынынга амгы    үениң инфраструктуразын тургузуп, турисчи маршруттарны, культурлуг болгаш ажыл-херекчи харылзааларны калбартыры чугула.

Муниципалитеттер рейтингизинге үшкү черни Ак-Довурак хоорай ээлээн. Бедик көргүзүглерни чонга бүрүн автобус аргыжылгазын тургус­каш, башкыларның шалыңын 50 хуу, культура ажылдакчыларының – барык ийи катап улгаттыргаш, чедип алган.Тус чер бюджединиң боттуг байдалын барымдаалап тургаш, бот-башкарылга ажылдакчыларының акша-шалыңынга чарыгдалды таарыштыр эвээжеткен.

Коллегалар! Мурнувуста нарын, күжениишкинниг ажыл бар. Ооң-биле чергелештир акша-хөреңги кызагдалы өзүлде темпилерин бадырарынга, экономиктиг туруушкун кылырынга чылдак болбас ужурлуг. Бис шуптувус, бирги ээлчегде, муниципалдыг удуртукчулар, эде тургустунуп, олутпай чоруктан болгаш өзүлде чок байдалдан уштунар ужурлуг бис. Арга-шинектерниң кызыгаарларын хере тыртар херек. Чүнүң-даа мурнунда инвестицияларны идепкейлиг хаара тудар. Инвес­тиция дугайында айыткалым катаптавас мен, ынчалза-даа хоойлужудулгада сөөлгү өскерилгелерге дүүштүр инвес­торлар-биле харылзааларда кол-кол чүүлдерге доктаап көрейн.

Республикада казымал байлактар шиңгээдип турар болгаш регионалдыг төлевилелдер даңзызынче кирген инвестор компанияларга орулгадан         үндүрүгге чиигелделер көрдүнгенин билир силер. Ындыг компаниялар амдыызында бисте ийи: «Межегей хөмүр-даш» болгаш «Лунсин». Оларның-биле инвестиция керээлерин чарар бис, ынчалза-даа амгы үеде социал эге­лээшкиннер дугайында дугуржулга бар. Чижээ, «Лунсин» компания чии­гелдеден алдынган акша-хөреңгини 2015 чылда оюп чоруур орук тудуунче, 2016 чылда – ушу школазы тударынче чорудар. Инвесторлар-биле ажылдың ындыг уг-шии, бирээде, хоойлуга үндезилеттинген, ийиде,  кайы-даа талага ажыктыг.

Ийиги талазында – чаа инвес­торларны хаара тудары. Маңаа административтиг моондактар тургуспас ажылды уламчылаары чугула. Мында улуг курлавырлар бисте бар.Күрүне болгаш муниципалдыг ачы-дузалар чедирер дүрүмнерни экижидери, чөпшээрел бээр хуусааларны кызырары чугула. Чижээ, чер участоктарын, тудуг кылырынга чөпшээрел бээр чурум билдириишкин киргенинден эгелээш, чогуур документ бээринге чедир базым аайы-биле бижиттинген турар ужурлуг.

Федералдыг хоойлужудулганың негелдезин езугаар күрүне болгаш муниципалдыг ачы-дуза чедирилгезин электроннуг хевирже киирер ужурлуг бис. Ол коррупция болгаш езу барымдаалаашкыны-биле демиселге дээштиг арга. Электроннуг хевирге базым бүрүзү, административтиг моондак 200 муң рубль чедир өртектиг. Ол базымнар эвээш болган тудум, ачы-дузаны шилчидери биске чиик болур. Адырлар яамыларының, тус чер бот-башкарылга удуртукчуларының административтиг моондактарны эвээжедиринге езулуг көскү чижээ ол дээрзи-биле чөпшээрежир боор силер.

Муниципалитеттерниң 2015 чылда чугула сорулгазы – тодаргай инвес­тиция төлевилелдериниң даңзызын тургузары, инвестиция паспорттарын белеткээри. Инвестиция паспорту болуп болгу дег инвесторнуң кожуун-биле таныжылгазынга кол чепсек болур ужурлуг.

Муниципалитеттер акшаландырыышкын херек белен төлевилелдер-биле инвесторларже боттары үнери чугула. Документилерни белеткеп кааны эң бедик деңнелдиг болуру чугаажок.

2015 чылда тодаргай төлевилелдерлиг турары база инвес­тиция салыышкынын хаара тутканы тус чер эрге-чагыргазының ажылының дээштииниң кол көргүзүү болур.

Келир чылдың март 1-ден федералдыг хоойлужудулга езугаар күрү­не болгаш муниципалдыг өнчүде турар черлерни чамдык таварылгада садыг­лажылга чокка чорудуп болурунгубернаторларга чөпшээреп каан. Ону бээр үндезини – социал-культурлуг болгаш коммунал ажыл-агый объектилерин тудары, улуг хемчээлдиг инвес­тиция төлевилелдерин боттандырары. Ол бистиң девискээрлеривистиң инвестиция талазы-биле сонуурганчыын өстүрер эки арга-дыр. Мен силерден саналдарны манап тур мен.

Чер болгаш өнчү харылзааларының яамызынга ындыг чер участоктарын бээр негелделер дугайында хоойлу төлевилелин ажылдап кылырын дагзып тур мен. Шупту чүве инвесторларга көңгүс бөдүүн, ажык, билдингир болур ужурлуг.

Хүндүлүг коллегалар!

Бистиң планнарывыстың чедимчелии хамааржыр чугула сорулгаларның бирээзинге доктаап көрейн. Ол – удуртукчуларның шынарлыг кадр курлавырын хевирлээри.

Тус чер эрге-чагыргазын чаартырының эгезин салган «Россия Федерациязында тус чер бот-башкарылгазын организастаар ниити принциптер дугайында» хоойлу хүлээп алдынгандан бээр 11 чыл эрткен. Бо чылдар иштинде муниципалдыг удуртукчуларның тодаргай составы тургустунган. Бир черде мергежилдии бедик, өскезинде – куду болза-даа, ол кадр курлавырын башкарар апаар.

Мен чаңгыс эвес удаа кадрлар-биле ажылдың делгем шилилгезин болгаш профессионалөрү өзүлдезиниң дугайында чугаалап келген мен. Башкарылга школазын адаандан эгелээш, бедик муниципалдыг албан-дужаалга чедир эрткен кижи ооң салым-чолу кым-бирден хамааржыр эвес, оон-даа ыңай депшиир аргалыынга ол бүзүрелдиг болур.

Муниципалдыг удуртукчунуң чыгдынган дуржулгазы, амыдыралды езулуг билири, мергежилдии бүгү рес­публиканыңчаагай чоруунга ажыглаттынар ужурлуг. Ындыг удуртукчу кайы-бир адыр яамызын удуртуп болур. Муниципалитет чагыргазының удуртукчулары дээрге, боттарының девискээринде шупту чүве дээш харыы­салганы ап шыдаар, дүрген удуртуп билир, үстүкү чаданың менеджерлери-дир. Бир эвес улуг чурттакчы черниң чагырга даргазының азы мэриниң кризиске удур башкарылгага дуржулгазы улуг болза, ону өске районну өрү тыртарынга чүге ажыглап болбас деп?

Кадр курлавыры-биле ажыл, оларның делгем шилилгези  дээштиг болзун дизе, боттуг базымнар кылдынар ужурлуг. Ооң бирээзи – районнар чагыргаларының даргаларынга чурттаар ажыл-албан бажыңнарын тудары. Чазак Даргазының оралакчызы – Чазактың Канцелярия болгаш  Аппарат удуртукчузунга ажыл-албан бажыңнарының муниципалдыг фондузун тургузарынга хөделир чурумну хевирлээрин дагзып тур мен.

Хүндүлүг коллегалар – муниципалдар!

Юбилейлиг чылды үдевишаан, эргинде ам бир чугула төөгүлүг чыл турарын сагындырдым. Ам бир чугула онза юбилей – Даа хошуннуң 250 чылы. Ол бүгү Тывага, ооң төөгүзүнге эң чугула. Ол бурунгу төөгүнү, Тываның шоолуг-ла билдинмес, ынчалза-даа административтиг башкарылгазының төөгүзүн, чагырыкчыларының ажыл-херектерин, салым-чолун өөренир бир чылдак. Бис­тиң кайгамчык чаңгыс чер-чурттуувус, бо юбилейлиг чылда турас­каалын тургусканывыс Буян-Бадыргының намдарынче эглиривис. Тываның сургуулдары төөгүнүң ол арынын ажыткаш, Даа хошуннуң сураглыг кижилери-биле таныжар, чаа чүүлдерни билип алырлар.

Юбилей Чөөн-Хемчик кожуунга дорт-ла хамаарылгалыг. Ооң төөгүзү-биле сураглыг аттар болгаш чаңчылдар, шажынны, сагыш-сеткил бүзүрелин, /стүү-Хүрээни катап тургусканы холбаалыг. Ол кожууннуң удуртукчуларының чаңгыс чер-чурттугларын мөөңнеп, юбилейинге төлептиг түңнелдерлиг келири – оларның арын-нүүрүнүң херээ. Республиканың Чазаа бүгү талалыг дузаны көргүзери чугаажок. Байырлалды белеткеп эрттирериниң планы бадылаттынган. Кол-ла чогаадыкчы күш Чөөн-Хемчик кожууннуң чурттакчылары боттары болур ужурлуг.

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!

2015 чылда бистиң чуртувус улуг, алдарлыг юбилей – Улуг Тиилелгениң 70 чылындемдеглээр. Бо кайгамчык байырлалга бис белеткелди эгелей берген бис. Оргкомитет тургустунган, ажыл планы бар. Организастыг хемчег­лер – чугула-даа бол,   ол дузаламчы ажыл-херек. Кол-ла чүве – езу-барымдаалаар чоруктан чайлаары, хемчеглерни сагыш-сеткилден кылыры, хоочуннарга хүндүткелди бараалгадыры, чалыы салгалды Улуг Тиилелгеже хаара тудары.  Бистиң алдарлыг чаң­гыс чер-чурттугларывыстың салым-чолун таварыштыр аныяктарны хаара тыртары, фронтучулар-биле ырап бар чыдар чугаалажыр арганы ажыглаары. Бөгүн Тывада 27 хоочун бар. Фронтучу бүрүзүн сагыш човаашкын-биле бүргээр. Бүрүн диспансеризацияны кылыр, амыдырал байдалын шинчи­лээр, хүн бүрүде оларның кадыкшылын, херек чүүлдерин сонуургаар. Хоочуннар-биле ажылга волонтер отрядтарны организастаар.

Күш-ажыл болгаш социал хөгжүлде яамызы Информатизация база харылзаа яамызы-биле кады дүрген кыйгыртыышкын кнопкалыг мобильдиг телефон-биле фронтучу бүрүзүн хандырарын дагзып тур мен. Тус чер бот-башкарылга органнары-биле кады дүрген кыйгыртыышкын хүлээп алыр дүн-хүн чок дежурныйлаашкынны организастаар. Шупту организастыг ажылды январьда доозар, февраль 1-ден телефоннарны бээр.

Юбилейлиг байдалды тургузарынга, Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилериниң тураскаалын мөңгежидеринге Сергей Кужугетович Шойгу улуг салыышкынны кылган. Ооң редакторлааны-биле «Тыва – фронтуга» деп ном үнген. Ында Төп шериг архивинден республиканың чурттакчыларының дайынчы тулчуушкуннарга киржилгезиниң болгаш Тыва Арат Республиканың фронтуга дузаламчызының дугайында кайгамчык документилер кирген. Номнуң эге чүүлүнде Сергей Кужугетович мынчаар бижээн: «Бо мээң чуртумга, мында чурттап турар кижилерге ынакшылымның илередии. Силерге, эргим хоочуннар».

Ном республиканың библиотекаларында үлеттинген. Ам күзелдиг кижи бүрүзү-ле, бистиң ажы-төлүвүс Ада-чуртувустуң алдарлыг төөгүзүн, адаларның маадырлыг чоруун өөренир аргалыг. Чон бүрүзүнде, күрүне бүрү­­зүнде бедик мөзү-шынарның, чаа­гай сагыш-сеткилдиң угланыышкыны сиңген арыннар бар. Ынчангаш бис база Улуг Тиилелгениң патриотчу, интернационалчы одун ажыглаар ужурлуг бис. Ол аныяктарывыстың өгбелеринге чоргаарланырынга, дириг болгаш дайынга өлүрткен кижилерге өөрүп четтириишкинни сактып чоруурун өөредир арга.

+өрүп четтириишкинниг салгалдар боттарының чоок кижилериниң чуруктары-биле +лүм чок полктуң Тиилелгезиниң парадтарынга киржир чаа чаңчыл мээң сагыжымга таа­рышкан. Чыл санында олар немежип турар. +гбези – фронтучу кырган-ачазы дээш чоргаарал, тылдың ажыл-ишчизи – кырган-авазы дээш өөрүп четтириишкин бисти каттыштырары кончуг чугула. Аңгы-аңгы язы-сөөктүг, шажынныг, мергежилдиг, назы-харлыг кижилерни каттыштырып турар.

Бистиң тыва эки турачыларывыс Кызыл Шеригниң одуругларынга аңгы-аңгы язы-сөөктүг, Совет Эвилелиниң аңгы-аңгы область, республикаларындан солдаттар-биле деңге дайылдажып чорааннар. +лүм чок полк база шак-ла ындыг болур ужурлуг.

2015 чылдың база бир чугула айтырыының дугайында. Чурттуң Президентизи Владимир Владимирович Путинниң саналы-биле келир чылды Чүрек-дамыр аарыглары-биле демиселдиң чылы кылдыр чарлаанын билир силер. Ол  айтырыгны амгы үениң база бир кол чидиг айтырыынга хамаарыштырар мен. Чүрек-дамыр   аарыгларындан чок болур чорук делегейде-даа, бүгү чуртта-даа, бистиң республикада-даа бедик деңнелде. Тывада чок болган кижилерниң үштүң бири-ле чүрек-дамыр аарыгларындан аарып чораан бооп турар. Сөөлгү чылдарда ол аарыг «аныяксаан».

XXI чүс чылдың бо хамчыы-биле демиселди бир демниг чорудар апаар: амыдыралдың кадык овур-хевирин суртаалдаарындан эгелээш шынарлыг тургустунган, хөй талалыг медицина  ачы-дузазынга чедир. Чазак Даргазының социал политика талазы-биле оралакчызынга ведомстволар аразының ажылчын бөлүүн тургузуп, чыл төнчүзүнге чедир  респуб­ликада Чүрек-дамыр аарыглары-биле демиселдиң чылының боттуг хемчеглер программазын ажылдап кылыр даа­лганы онаадым.

Элээн каш арга-сүмени кадып көрейн. Бир дугаарында – амыдыралдың кадык овур-хевирин суртаал­даарының дугайында. Медицина профилактиказының төвү бодунуң ажылының арга-хевирлерин шуут эде көөр болза эки деп санаар мен. Чон-биле чырыыдышкын ажылынга чалгаа­ранчыг лекциялардан, багай шынарлыг үндүрген буклеттерден база хана солуннардан ойталааны дээре. Амгы үениң технологияларын, интернет шөлүн, телевидениени чөптүг ажыг­лаар. Ийи-чаңгыс эрткилээр акциялардан чайлап, «Кадык чүрек» дээн ышкаш тускай программаларны ажылдап кылыры чугула.

Ындыг программаның үндезининге кадык аъш-чем, спортче хаара тудары база хоралыг чаңчылдардан ойталаары кирер ужурлуг. «Бир суур – бир бүдүрүлге» төлевилелдиң боттаныышкыны-биле «Ажыктыг аъш-чем аймаа» деп  программаны ажылдадып болур-дур. Көдээ ажыл-агый бүдү­­­рүк­­чү­лери чаңчылчаан технологиялар-биле кылган, шынарның тускай демдээн тывыс­кан экологтуг арыг продуктуларны бүдүрерин чедип алыр.

Оон аңгыда Медицина профилактиказының төвүн сайзырадырының талазы-билепрограмманы ажылдап кылгаш, чонга чедирип турар ачы-дузаларны чаартып, ооң аңгы-аңгы хевирлерин калбартыры чугула. Дүүнгү хүннүң байдалы-биле ажылдаарын соксадыр. Амгы үениң дериг-херекселдериниң чаа-чаа технологияларын ажыглалга киирип, российжи болгаш даштыкы башкарыкчы специалистерни чалаар херек. Күзелдиг кижи бүрүзү ол төпке бедик деңнелдиң шинчилгезин эртип, мага-бодун кадыкшыдарының чогуур арга-сүмелерин болгаш бөлүк ачы-дуза чедирилгезин, ооң аразында төлевирлиг, алыр ужурлуг.

Амыдыралдың кадык овур-хевирин суртаалдаарынга көскү черни  элээр чорук дугайындатайылбыр ажылдары ээлээр ужурлуг. Арага аймаан садарын кызыгаарлап, спортчу залдарны болгаш тудугларны ажыглалга киирер дээш хөй күжениишкиннерни үндүргенивисти билир силер. Чоокта чаа МИЧ-ке Тыва Сибирь регионунда арага аймаан ажыглаарын эвээжеткен регион кылдыр мурнуку черже үнген деп статистика дыңнадыы үнген. 2014 чылдың 10 айларында арага аймаан сатканының боттуг хемчээли эрткен чылдың ол-ла үезинге деңнээрге, 31,8 хуу кызырылган. Сентябрь айда ол көргүзүг – 33,1 хуу болган.

Ооң-биле чергелештир арага аймаан садары чүгле кызырылган эвес, арага суррогаттарындан хораннаныышкыннарның саны эвээжээн. Республиканың Кадык камгалал яамызының медээзи-биле алырга, бо чылдың он айларында хораннангаш өлген чоруктуң саны 2013 чылдың январь-октябрь айларынга деңнээрге, 20,7 хуу эвээш болган.

Эки медээ кымның-даа ажылын суларатпас ужурлуг. Арага садарын кызыгаарлап, акцизтерниң өртээн улгаттырганы араганы чажыт садып турарларга таарымчалыг бооп турарын эскерип эгелээн бис. Хоойлу-камгалал органнарынче кандыг чүве ийик, мээң Контактыда арынымче кижилер ол дугайында хомудалдарын чажыт чокка бижип турар. Кайы бажыңда, каш дугаар квартирада араганы чажыт садып турарын шупту улус билир. Ооң дугайында полицияның ажылдакчылары, участок шагдаалары, көдээ суму даргалары безин билир дээрзин кижилер чугаалап турар. Аңаа хамаарыштыр кандыг-даа хемчеглер алдынмайн турары хомуданчыг. Шынары багай водканың болгаш суррогаттыг спирттиң бөлүк партияларын кайы орук-биле кым киир сөөртүп турарын кижилер билир. Шынары багай арага садыг точкаларынче кирип турган-даа, ам-даа кирип турар. Ынчангаш Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң талазы-биле чөвүлел бир ажылчын хуралынга 2015 чылда шынары багай арага продукциязын садып турар чурум үрээшкиннеринге хамаарыштыр хемчеглер дугайында чугааны чорударын сүмелеп тур мен.

Хөй-ниитиниң күштерин хереглээ­риниң үндезини ол-дур. Кым-даа дыштыг удуп шыдавас кылдыр, эрге-хоойлу чурумчудар органнарны болгаш тус черниң даргаларын шимчедир база хайгаарал органнарын идепкейжи киириштирер херек. Кым бодунуң чонунга арага сыгаарын кызып турарыл, оларга шыдажыр аргажок байдалды тургузар. Тываның Херээженнер чөвүлели, Адалар чөвүлели, Хөй-ниитиниң палатазы, элээр чорук ниитилели, Хоочуннар эвилели. Бисте чүс ажыг хөй-ниити организациялары бүрүткеттинген. Ол дээрге аажок улуг шериг-дир.

Республиканың МИЧ-ке хөй-ниити идепкейжилери-биле кады «Хыналда коңгага» дөмейлешкек дамчыдылганы тургузарын сүмелеп тур мен. Ындыг дамчыдылганы тургузарынга күрүнениң чагыын тургузарын Информатизация болгаш харылзаа яамызынга дагзып тур мен.

Орус православ шажын хүрээзинге, Кызылдың болгаш Тываның Епискову Владыка Феофанга православ шажынныг кижилерниң аразынга амыдыралдың элээр овур-хевирин суртаал­даар талазы-биле идепкейжи ажылы дээш аңгы четтиргеним илередиксеп тур мен. Республикага төөгүлүг болуушкун – республиканың чаа Камбы-ламазы Лопсан Чамзынныдүжүлгеге олуртканының езулалы болуп эрткен. Соңгуп алганы-биле аңаа байыр чедирип тура, шажынның ол бедик албан-дужаа­лында бодунуң ажыл-чорудулгазынга башкы хоралыг сундугуушкуннарны узуткаарынга, ылаңгыя аныяктар-биле ажылга онза кичээнгейни салыр дээрзинге идегелди илереттим.

Үре-түңнелдиг хөй чадалыг кардиологтуг дузаны тургузарынче – Чүрек-дамыр аарыглары-биле демиселдиң чылынче эглип келийн. Бисте Хан-дамырлар талазы-биле регионалдыг төп тургустунган болгаш чедиишкинниг ажылдап турар. 2014 чылдың эгезинден тура төпке аар неврологтуг болгаш кардиологтуг каданнаашкыннарлыг 1,5 муң хире аарыг кижилер медицина дузазын алган. Ол дээрге бистиң улуг чедиишкинивис-тир. Бедик технологтуг дузаны ам республикадан ыравайн ап болур.

Ынчалза-даа ол ам-даа четче эвес. Дараазындагы базым – бүрүн чүметтинген баштайгы кардиологтуг ажыл-албанын, ылаңгыя кожууннарга  тургузары херек. Ынчангаш бо угланыышкын талазы-биле кожууннарга специалистерни белеткээри мурнады хөгжүдер ажыл-чорудулга апаар ужурлуг.

Участок эмнелгелерин болгаш ФАП-тарны тускай херексел-биле дериири база Хан-дамырлар талазы-биле регионалдыг төпке дүн-хүн чок консультация-диагностика кабинедин организастаары-биле дистанциялыг ЭКГ системазын нептередип эгелээри чугула. Чүрек-дамыр аарыглыг улустарны хайгаараар патронаж албаны шуут ажылдавайн турар деп санап тур мен. Хан эргилиишкин системазының аарыг­лары-биле демиселди чорударынга профилактика болгаш комплекстиг медицина ачы-дузазының ылаптыг системазы чокта түңнелдер үнмес дээрзинге бүзүрелдиг мен.

Чүрек-дамыр аарыглары-биле демиселдиң чылы чүгле аарыгның деңнелин чавызадыр хевирге тодаргай түңнелдерлиг болур эвес, а бистиң хамаатыларывыстың чуртталгазының үргүлчүлээшкинин улгаттырар талазы-биле моон-даа соңгааргы ажылдың шын талазын бистерге бээр ужурлуг.

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар! Эртип бар чыдар юбилейлиг чыл кижиниң капиталынга инвестициялар – кол айтыышкын-биле каттышкан кезек төлевилелдерниң эгелээнин медээлээн. Ол дээрге бис­тиң келир үевиске инвестициялар-дыр. «+г-бүле бүрүзүнге дээди эртемниг бирден эвээш эвес уруг», бодумга адап алганым «Школага эр улустуң кижизидилгези» төлевилел база «Бажыңнар чанынга спорт» төлевилелдерниң дугайында чугаа чоруп турар. Ол шупту төлевилелдер хөй-ниити-биле негеттинген болган. Ам-даа улам оларны идепкейжи боттандырар база бүгү-ле айыттынган хемчеглерни күүседир бис. Эрге-чагырганың федералдыг органнарының девискээр тургузугларын ол төлевилелдерни боттандырарынга эң-не идепкейлии-биле киржиринче, бодунуң элээн улуг салыышкынын, чижээлээрге, «Бажыңнар чанынга спорт» төлевилелге киириштиреринче кыйгырып тур мен. Республиканың адырлар аайы-биле яамыларының сорулгазы – төлевилелдерниң угланыышкыннарын тодарадыр болгаш төлевилел башкарылгазының хевиринге ажылдаарынга өөренир.

Ол дээрге ажылчын комиссияларны эвес, а хамааты ниитилелиниң төлээлекчилериниң эң-не делгем киржилгези-биле төлевилел бөлүктерин тургузары болур. Ниити-россияның Улусчу фронтунуң шимчээш­кининиң, Хөй-ниити палатазының болгаш өске-даа хөй-ниити организацияларының  киржикчилерин хоойлу төлевилелдериниң эге номчулгаларынга, тодаргай херектерниң практиктиг боттандырылгазынга, элээн нарын айтырыгларлыг угланыышкыннарның хөй-ниити талазындан хыналдазынга киириштирери – ол дээрге үениң негелдези, чаа негелделерге эрге-чагырганың база ниитилелдиң дүүшкек эскерии-дир.

Бодунуң үлүүн эртем каттыжылгазы база киириштирер ужурлуг. Бистиң планнарывыста Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң чүгле чаа бажыңын тудары эвес, оон ыңай ТГШИ-ниң ажылын дузалал шинчилелдер институду кылдыр эде көөрү кирип турар. Бистиң хөгжүлдевистиң онза чугула айтырыг­ларының талазы-биле угланыышкынны күштелдирер. Институт конкурс аайы-биле шилиттинген аныяк эртемденнерниң төлевилел бөлүктерин тургузары эргежок чугула. Амгы үениң аныяк салгалының бедик эртемниг, интеллектуалдыг күш-шыдалын ажыглаары чугула база чурттуң өске регионнарынче «бодалдарның агарын» соксадыр. +өредилге болгаш эртем яамызынга Тываның дузалал шинчилелдер институдунуң дуга­йында чаа  үзел-бодалдар системазын тургузарын болгаш Чазакка чугаалажып  көөрүнче бээрин дагзып тур мен.

Эргим чаңгыс чер-чурттуглар!

Бо хүн бистиң чуртувус Россия Федерациязының Конституция хүнүн демдеглеп турар! Ол арганы ажыг­лап, ужур-уткалыг күрүне байырлалы-биле бүгү кижилерге байыр чедириксеп тур мен. Чурттуң кол хоойлузунуң доктаамалы болгаш быжыг туружу, ону күүседириниң маргыш чогу – ниитилелди сырый каттыштырарының болгаш хөгжүдериниң ээлеп алыр арганы бээр негелделериниң бирээзи-дир.

Келир чыл бодунуң экономиктиг, социал болгаш политиктиг кыйгыларының талазы-биле белен эвес болуру манаттынып турар. Ол кыйгыларга  чүгле күрүнениң эрге-чагыргазы эвес, а чурттакчы кижи бүрүзү удур турар  апаар. Бис кады үениң кандыг-даа кыйгыларынга демниг харыылап шыдаар бис.