"Көшкүн ХӨӨМЕЙ"

Декабрь 6-да Үндезин тыва культура төвүнге респуб­ликаның хөөмейжилерииң «Көш­­­күн хөөмей» деп төлевилелиниң  «Хөөмейимни кагбас-ла мен» деп III чыыжы болуп эрткен.

Аңаа республиканың бүгү кожууннарындан база найысылал Кызылдан келген хөө­мейжилер, ансамбльдер удур­­­тук­­­чулары, эртемденнер ки­риш­кеннер. Хөө­мейниң айтырыг­ларынга хамаарыштыр олар «төгерик столга» ажык чугаа­ны кылган. Аңаа Хөөмейжилер эвилели хөй-нии­ти организация­зының даргазы Алдар Тамдын чыл дургузунда кылып чоруттунган ажылдарга хамаарыштыр илеткелди кылган.

Эрткен чылдың декабрьдан бо чылга чедир үениң дургузунда республиканың аңгы-аңгы кожууннарынга болгаш найысылал Кызылга ниитизи-биле 13 хөөмей мөөрейлери эрткен болуп турар. Оларның аразында Тываның Улус­туң хөөмейжизи Геннадий Туматтың 50 харлаанынга тураскааткан «Хөөмей-сыгыт Өвүр черде», хөөмейни алдаржыткан Максим Дакпайның, Ак-оол Кара-Салдың юбилейлеринге тураскааткан, «Тыва» ансамблиниң 25 чылынга, уругларның «Сарадак» хөөмей мөөрейи, «Кара дуруяа» ансамблиниң 20 чылдаанынга, Коңгар-оол Ондарның чырык адынга тураскаат­кан  дээш, өске-даа. Бо бүгү мөөрейлерни организастап эрттиреринге болгаш тиилекчилерни шаңнап-мактаарынга улуг деткимчези дээш сайыт А.К.Тамдын +вүр, Сүт-Хөл, Чөөн-Хемчик кожууннарның база Ийме, Дус-Даг суму чагыргаларынга өөрүп четтиргенин илереткен.

Хөөмейжилер чыыжынга хоочуннар Эрес-оол Куулар (Чыраа-Бажы), Валерий Монгуш (Солчур), Владимир Салчак (Кызыл-Даг) олар киржип, аныяктарга чагыг-сүмезин берип, үнелиг саналдарны кииргени өөрүнчүг. Оон аңгыда ат-сураглыг хөөмейжилер «Тыва Респуб­ликага хөөмей уран чүүлүнүң 2016-2018 чылдарда хөгжүлдези» деп тускай сорулгалыг республика программа­зының күүселдезинге бедик үнелелди берген. Хөөмейжилерге хүндүлүг, алдарлыг аттар тыпсырының дүрүмүнге, хөөмейниң аңгы-аңгы стильдеринге, ооң башкылаашкынынга, Хөөмейжилер шөлчүгежин тургузарынга, Хөөмейжилер эвилелиниң тускай эмблема демдээнге база хөөмейниң келир үеде хөгжүлде-сайзыралынга хамаарыштыр хөй-ле чүүлдерни шуулганның киржикчилери сайгарып чугаалашкан. Ылаңгыя хөөмейни ЮНЕСКО-нуң камгалалдыг культура эртинелериниң даңзызынче киирерин чедип алыры-биле улуг ажылдарны чорудары чугула дээрзи  демдег­леттинген.

Кылдынган ажылдарны барымдаалап үнелел берип, түңней чугаалаар болза, Ты­ваның хөөмейжилери өг­бе­леривистен салгал дамчып келген кайгамчык эртиневис хөөмей-сыгытты чүгле камгалап арттырып алган эвес, а ону бурунгаар хөгжүдүп, хөөмей-сыгыттың ат-алдарын делегейге алдаржыдарынга улуг үлүг-хуузун киирип турарын чор­гаарал-биле демдеглеп болур. Тыва  хөөмейжилерни амгы үеде Америкада, Европа чурттарында болгаш бөмбүрзектиң кайы-даа булуңунда эки билир апарган. «Хүн-Хүртү», «Тыва». «Алаш», «Чиргилчин», «Тыва кызы» бөлүк­­тери ол талазы-биле канчаар-даа аажок улуг ажылды чорудуп, боттарының хөөмей-сыгыды-биле хамыкты кайгадып турары онзалап  айыттынган. Хөөмейжилер эви­­лели база Хөөмейжилер чөвүлели тургус­тунгаш-ла, чо­­гуур ажылдарны кылып эгелей бергенин илеткелчилер болгаш санал бергеннер демдеглээн. Ат-сураа делегейде алгаан бөлүктерге немеш­тир аныяктарның чаа-чаа ансамбльдери, аас чогаал бөлүк­­­­­тери тургус­тунуп, көрүкчүлерниң сонуургалын чаалап ап турар апарган. Ол бурунгаарлаашкынче бүзүрелдиг базым болбас аргажок.

Бо хамык ажылдарны организастап, удуртур-башкарарынга /ндезин тыва культура төвүнүң киирип турар үлүг-хуузу улуг. Ында чаартылгалар, чогаадыкчы чорук көскү. Ооң чижээнге  чаа ажыттынган «Тос-карак» шайлаар өгнү хамаарыштырып болур. Ында тыва аъш-чемниң кандыызын чок дээр. Онзалап демдеглексенчиг чүүл – аъш-чемниң шынары, амданныы. Декабрь алдыда хөөмейжилер шуулганы-биле чергелештир «Тос- карак» шайлаар өгнүң байырлыг ажыдыышкыны болган. Буянныг үүле-херекти чогудуп турар өгнүң ажылдакчыларының оруу ак, орулгазы элбек болурун чыылганнар күзээн.

Декабрьның 7-де В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга «Көшкүн хөөмей» деп рес­публика чергелиг төлевилелдиң делгелгези ажыттынган. Ооң соонда «Хөөмейимни кагбас-ла мен» деп концерт болган. Кыштың соогун-даа тоо­вайн, хөөмей-сыгыттың мөгейик­чилери театр долдур чыылган. 2013—2014 чылдарның дургузунда болуп эрткен хөөмей мөөрейлериниң тиилекчилери чонунга бараан болуп, уран талантызын сөңнеп, хөөмей-сыгыдын салган.

Гран-при шаңналдарының эдилекчилери Ай-Хаан Ооржак, Оттук Куулар, Дугул-оол Чамбал, Геннадий Чамзырын, Эртине Тумат дээди шаңналга ылап төлептиин бадыткадылар. ТР-ниң Улустуң хөөмейжизи, Россияның алдарлыг артизи Коңгар-оол Борисович Ондарның өөреникчизи Эртине Тумат сыгырты бээрге, башкызы-ла олчаан дижип, «аъды­ның бажы эрте хоя берген» хөөмейжини көрүк­­­чүлер катап-катап сактып чугаалажып, ооң өөреникчизи дээш өөрүп ордулар. Эртине Тумат бо хүннерде шериг албанынче аъттаныптар деп турар. Ол Алексан­дров аттыг ыры болгаш танцының ат-сураглыг ансамблинге шериг хүлээлгезин эрттирер болганын концерттиң башкарыкчызы Откун Достай чарлаптарга, залга орган көрүк­­­чүлер диңмиттиг адыш час­каашкыннары-биле аңаа байыр чедирдилер.

Хөөмей-сыгыт-биле тыва кө­­рүкчүнү кайгадыры амыр эвес херек, ол хиреде «Алаш», «Чиргилчин», «Хүн-Хүртү» бө­лүктериниң хөөмейжилери бир-ле чаа, чогаадыкчы чоруун көргүзүп, хамыкты магададыптар онзагай, хуулгаа­зын күштүг дээрзинге база катап бүзүредивис. «Хүн-Хүртү» биле Национал оркестрниң каттышкан оюну кежээни улам каастады. Хөөмей-сыгыт деп эртинелиг болган аас-кежиктиг чон-дур бис ийин. 4 харлыг Намзырай Хомушку, 70 ажыг харлыг Валерий Монгуш, Эрес-оол Куулар оларның дембилдейин, дыңгылдайын дыңнааш, хөөмейивис мөңге дээрзинге чоргаарланып ханмадывыс. Сценаже шупту хөөмейжилер үнүп кээрге, шуут сыңышпайн турар болдулар. Оларның демниин! Дыка хөй хөөмейжилер сөөлгү үеде ырлаар салым-чаяа­ны-биле база көрүкчү­­лерни өөртүп турар апарганы өөрүнчүг.

 Светлана Дачын-Хөө.

Василий Балчый-оолдуң  тырттырган чуруктары.