Идегелдиң көрүжү

Кандыг-даа ниитилелге эр кижиниң туружу, көрүжү, үнү херээжен чондан    бир  аңгы, элдеп күштүг,   тускай    кылдыр дыңналыр. Ылаңгыя, ооң уруглар албан черлеринге, имилеме хөй ажы-төл аразынга бодун алдынып чоруур мөзү-бүдүжү, үлегер-чижээ көскү болгаш каракка дораан-на илдиге хона бээр. Ооң чижээнге губернатор төлевилелдерин боттандырар талазы-биле бир көскү ажылдап чоруур хоорай школаларының бирээзи Кызылдың муниципалдыг автономнуг өөредилге чери Н.Н. Макаренко аттыг 15 дугаарлыг лицейде эр башкыларның саны көвүдеп, чогаадыкчы ажылдап чорууру кижиниң сагыжын өөртпес аргажок.

Оларның бирээзинге кончуг хып дээн чалыы, от-көс дег ажылдаар үезинде аныяк башкы Кудажы Мергенович Монгушту хамаарыштырып болур. Ооң төрүттүнген чери Чөөн-Хемчик кожууннуң Теве-Хая сууру-даа болза, ада-өгбелериниң угунда чурту – Сүт-Хөл. Кудажы Кызылдың 3 дугаар школазын дооскаш, 2007 чылда Тываның күрүне университединиң күш-культура факультединче кирип алгаш, 2012 чылда дооскан дораан ук школага күш-ажылчы намдарын эгелээн. Ол университетке өөренип тургаш-ла, кончуг кызымак, эр сөзүнге ээ бооп, бүгү-ле салып алган сорулгаларын чедип ап, өөредилгеден дашкаар студентилерниң чылдың эртер эртем-практиктиг конференцияларынга аңгы-аңгы темаларлыг кадык амыдыралды суртаалдаары, ону боттуг амыдыралга кан­чаар боттандырары дээн ышкаш айтырыгларже кичээнгейни салып, эш-өөрүнүң аразындан чиик атлетикага, волейболга, баскетболга, хостуг хүрешке болгаш тыва хүрешке улуг сонуургалдыг өөренгени дээрге-ле, «башкыларымның ачы-хавыяазы-дыр» деп чугаалаар.

Кандыг-даа кижиниң үнген ук-ызыгууру, азырап өстүрген ада-иезинден, ойнап өскен чер-чуртундан дыка хамааржыр. Кудажы Мергенович школага өөренип турда башкызы Вячеслав Карбыевич Монгуш ооң спортка хандыкшылдыг талантызын эскерип, дзюдо маргылдаазынга киириштиргени аңаа шаңналдыг черни алганын дүүн чаа-ла болган чүве-биле дөмей кылдыр аныяк башкы сактып: «Спортче орукту школага башкым болгаш Тываның күрүне университединиң күш-культура башкылары ажыткан» — деп чылыг сеткил-биле сагынды. Авазының ачазы, кырган-ачазы Мамай-оол Экер-оолович Монгуш Теве-Хая школазынга сан башкызы бооп, директорлап хөй чылдарда ажылдап чорааны, ооң бичии уйнуу Кудажыга кырган-ачазының оруун изээр улуг үлегер-чижек болганы анаа-ла-бир таварылга эвес. Кырган-ачазындан келген башкы болур талант Кудажы Мергеновичиге кедизинде ооң кыдыындан эскерип, күзеп чораан күзели ам боттанган. Башкының хууда өг-бүлезиниң дугайында ада-иези Мерген Барыңмааевич биле Чечена Мамай-ооловнаның чаңгыс оглун оларның канчаар кижизидип каанынга хамаарыштыр безин дыка хөйнү чугаалап болур. Тыва кижиниң он-даа, чаңгыс-даа ажы-төл кижизидилгезиниң оруу чаңгыс дээни ышкаш, ада-ие оглун канчаар кижизидип кааны, ооң амыдыралынга кайы хире салдарлыг болганын школаның коллективи чоргаарал-биле уругларга үлегер-чижек кылдыр чугаалап турар.

Башкывыс К.М. Монгуш Кызылдың Н.Н. Макаренко аттыг 15 дугаарлыг лицейге ажылдап эгелээш, Кызыл хоорайның болгаш республика иштинде эрттирип турар маргылдааларга удаа-дараа киржип, чоокта чаа организациялар аразынга «ажылга болгаш камгалалга белеткелин хынаар» (ГТО) улуг-чижек (нормалар) дужаар маргылдаага узун санга күш-шыдалын хынап хараарынга 1-ги черни алган. Аныяк башкы лицейде 6-дан 11 класстарга чедир ФОКС-туң негелдези-биле кичээлдеринге янзы-бүрү технологияларны ажыглап, кичээлдерден дашкаар уругларга волейбол, хүреш секцияларын эрттирип турар. Секцияларда барып турар оолдар, уруглар Кызыл хоорайның школалар аразында ай санында эртип турар хүреш маргылдаазынга боттарының күжүн шенежип киржип турар. Кудажы Мергеновичиниң өөреникчилериниң бир улуг белеткели — келир чылдың февраль айда болур волейбол маргылдаазы. Аныяк эр башкының мурнунда салган сорулгаларының бирээзи — уругларны чүгле спортка хандыкшылдыг, кадык болурундан аңгыда, эр кижи бүгү талалыг мөзү-бүдүштүг, топтуг, боду бодунуң багай аажы-чаңын тиилеп шыдаар болуру деп санап чоруур. Ынчангаш өөреникчилер оон үлегер ап, хостуг үелеринде башкызының чанындан ыравас: залда-даа, школа девискээриниң шөлүнде-даа кады ойнаан, чарышкан, кады мергежилгелер кылып турарын көөрге, коллективтиң хөй-ле херээжен башкыларының ара­зындан уругларның кижизидил­гезинге бир-ле чаа идегелдиң көрүжүн оттуруп турар башкыларның бирээзи деп санап болур.

 Алимаа Херел,

Кызылдың Н.Н. Макаренко аттыг 15 дугаарлыг лицейниң тыва дыл, чогаал башкызы.