Николай Абаев: «Ураанхай дээрге Чырыткылыг дээн»

Николай Вячеславович «ураанхай» деп сөстү моол дылда «хүн» деп сөстүң РА деп дазылы-биле холбаштырып турар, ынчалза-даа «ураанхай» деп сөстү «шевер» деп база очулдуруп болур. Эртемден бо түңнелди үндүрерде моол чаңчылдар академиязының президентизи, академик Лув­сандамба Дашмянның бодалдарын езугаар үндүрген. Сураглыг шинчилекчи, тыва чоннуң кайыын тывылганының дугайында дыка солун бодалдарның автору Николай Абаев урянхайларны (тываларны) шаанда чырык чедирип турар кижилер деп санап турган дээрзинге улуг бүзүрелдиг. Ооң санап турары-биле алырга, шериг баштыңы Субедейниң хөй муң шериглериниң аразынга чораан кижилерни ураанхайлар деп адап турган. «Ол дээрге эң дидим болгаш шилиттинген, коргуш чок дайынчылар турган, мурнунда олар аңчылар чорааннар» — деп, профессор санап турар. Николай Абаев ол дораан «яростные» болгаш «ярило» деп сөстерни орус тоолда хүннүң бурганы дээр деп сагындыра каапкан.

«Ураанхай» деп ат-биле ук-ызыгууру адаан ийикпе, ол дээрге калмыктарның, башкирлерниң, моолдарның, буряттарның, тываларның, эвеннерниң, маньчжурларның болгаш  алтайларның  төрел     бөлүктериниң ады болуп турар. Якуттар шаанда боттарывысты «Ураанхай-Саха» деп адап турган бис деп изии-биле ам-даа бадыткап турарлар. 1914 чылда орус Николай-II хаан протекторат чарлаан соонда Тываны албан-езузу-биле Урянхай край деп адаан болгай.

«Ураанхай» болгаш «уранхаайжылар» деп сөстерни элээн ханы өөренип турганын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол таныштырган.

«Ураанхай» деп сөс амгы үеде ниитилелде  нептереп турар «самдарлар» деп сөске черле чүүлдешпес дээрзинге ол бүзүрелдиг. «Си­лерниң бодалыңарны дыңнаары меңээ өөрүнчүг-дүр, Николай Вячеславович, — деп, Шолбан Кара-оол хүлүмзүрбүшаан, чугаалаан. — Силер бир чүвени бүзүреди бергениңерде эчизинге чедериңерни билир мен. Силер мурнундан бээр Тыва дээрге Европа-Азия сайзыралының кавайы, скифтер дээрге — тываларның бурунгу өгбелери деп бадыткап келдиңер. Ооң дугайында Силер дыка хөй кижилерниң бодалдарынга чөрүштүр чугаалап келген болгай силер, амгы үеде удурланыкчыларыңар саны эвээжеп келген-дир».

Ол найыралчы ужуражылга ноябрь 7-де, Николай Вячес­лав­ович Абаевтиң төрүттүнген хүнүнде, Тываның күрүне университединиң төөгү факультединиң философия кафедразынга болган.

Тываның Баштыңы эртем докторунга белек кылдыр «Урянхай, Тыва дептер» деп чеди томнуг төөгүлүг номну белекке тудускан, эртемден ол дээш дыка өөрээн.  Ооң байлак библиотеказында бо антология чок деп, Абаев билинген.

Николай Абаевтиң чань-буддизм талазы-биле ажылдары-биле 2000 чылдарның эгезинде танышканының дугайында Шолбан Кара-оол чугаалаан, ынчан эртемден-биле таныш эвес турган. Ооң ажылдарының солунун болгаш тодаргайын ол эскерген. «Ынчан Силерни Бурятия чурттуг деп санаан мен» — деп, республика удуртукчузу чугаалаан. «Мен Тываның үндезин чурттакчызы, Тожу чурттуг кижи мен -- деп, Николай Абаев харыылаан. — 13 чыл бурунгаар Тываның күрүне университединге ажылга кирип чадап турумда, «дээди» өөредилге чериниң ажылды күрүне деңнелинге көрбейн турары ол дээн кара чаңгыс кижи Силер болдуңар, ону утпаан мен» — деп, эртемден харыылаан.

Николай Вячеславович тө­рээн Тывазындан аңгы черге негеттинип турган үени республика Баштыңы сагынган. «Силерниң чанып келгениңерге өөрүп тур мен, чүге дээрге Силерниң билиглериңер Тывага улуг үнелиг» — деп, регион удуртукчузу демдеглээн.

Чугаа үезинде олар рес­пуб­ликага буддизмни сай­зы­радырының айтырыгларын ханызы-биле сайгарып чугаалашканнар. Абаевтиң санап турары-биле алырга, ол шажынны философчу езу-биле өөренириниң оруунче Тыва кирер ужурлуг. Буддизмниң чаңчыл болган шын болгаш ханы өөредиин ниитилелге чедирериниң ужур-дузалыын Шолбан Кара-оол айыткаш, бо херекке ТКУ-нуң төөгү факультединиң философия кафедразының ролю улуг болур дээрзин демдеглээн.

Чугаа үезинде Европа-Азия сайзыралының үндезининиң дугайында айтырыг база кичээнгейге алдынган. Уралда күрүнениң экономиктиг университе­диниң ректору Михаил Федоровтуң Европа-Азия дивиниң чурттарының демнежилгезиниң делегейде кол төптериниң бирээзи кылдыр Ты­ваны шилип алыры чугула деп саналының дугайында Тываның Баштыңы чугаалаан. Европа-Азия эвилелиниң идепкейлиг болгаш ат-алдарлыг тургузукчуларының бирээзи Михаил Федоров евразияның чаа күш кирип орар шимчээшкининге чогумчалыг шөл Азияның географтыг  төвүнде Тыва деп санап турар. Ооң санап турары-биле алырга, Тываның найысылалы Кызыл, Европаның болгаш Азияның кызыгаары эр­тип турар Екатеринбург болгаш Европаның географтыг төвү бо­лур немец хоорай Дрезден чүгле ийи дипти эвес, бөмбүрзектиң ийи бурунгу сайзыралын харылзаштырар көвүрүг болур дээрзин Шолбан Кара-оол чугаалаан.

Политолог Владимир Фельдман республика удуртукчузунга мынча дээн: «Михаил Федоровтуң Шолбан Кара-оолдуң хүлээп алыышкынынга чугаалап турган саналының дугайында номчаан мен» — деп дыңнаткан. Ол теманы эртем доктору чаданы чедип алыры-биле бижээн ажылында база кииргенин чугаалаан, ол ажыл удавас парлалгага үнүп кээр. Владимир Романовичиниң сөстерин Тываның Баштыңы өөрүшкү-биле хүлээп алган, ооң парлалгаже үнерин четтикпейн манаар дээрзин дыңнаткан.

Изиг хүлээп алыышкын дээш өөрүп четтиргенин Шолбан Кара-оол философия кафедразынга илереткен болгаш хар харлап турар Николай Абаевке шинчилел ажылдарынга чедиишкиннерни база катап күзээн.

Кыска тайылбыр:

Николай Вячеславович Абаев 1949 чылдың ноябрь 7-де Тыва АССР-ниң Тожу районунуң Тоора-Хем суурга төрүттүнген. Ыраккы Чөөн чүктүң  күрүне университединиң чөөн чүк факультедин дооскан. Владивостокка, Улан-Удэге ажылдап чораан. РЭА-ның Чөөн чүк институдунга кандидат диссертациязын «Чань-буддизмде теорияның болгаш прак­тиканың деңзигүүрү» деп темага камгалаан. 1992 чылда «Кыдат ниитилелдиң ортаакы вектерде чань-буддист культура-психология чаңчылдары» деп темага доктор диссертациязын камгалап алган.

Сураглыг эртемден, ат-алдарлыг апарган Н. Абаев 1998 чылда Бурятиядан Тываже көжүп келген.

/ре-түңнелдиг эртем ажылын кылырын ам-даа улам­чылап турар, ол чүүлдерни, монографияларны бижип, ону башкы ажылы-биле ниитилел-политиктиг ажыл-чорудулга-биле кады кылып турар.