Оргу черге өөн өглеп, оъттуг черге малын малдап…

Кайы-даа шагда мал ажыл-агыйы Тываның көдээ черлериниң кол  өзээ бооп келген. Малчын өг-бүлелер чүс-чүс чылдарны өттүр чаагай езу-чаңчылдарны камгалап-кадагалап, салгалдарга дамчыдып арттырган. А олар ада-өгбелериниң чымыштыг ижин уламчылап чоруур. 

Чылдан чылче республиканың удуртулгазы мал ажылынче доктаамал кичээнгейни салып, деткимчени үргүлчү көргүзүп келген. Күрүне деткимчезин алыры-биле аңгы-аңгы чаа аргалар тыптып турар. Тараачын ажыл-агыйын сайзырадырынга болгаш эгелеп чоруур фермерлерге дуза чедирери-биле төлевилел езугаар көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелерин тургузуп ап, мал садып алгаш, ажылының эге таваан салгаш, шуудадыр ажылдай берген ажыл-агыйлар бар. Малды чай-кыш, дыштаныр шөлээ чок кадарарынга чүгле эрес-кежээ, кызымак кижилер тааржыр. Көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери, арат, фермер ажылдары база белен эвес. Малды семиртип кадарары-биле малчын кижи турлаг-хонаштар кезип, көжүп чоруп бээр. Хонган черинге кажаа-хораазын кылыр, өөн өглээр,  мал чеминге сиген-ширбиилди белеткээр дээш, ажыл-ла хөй.  

Кадыг-бергеге торулбас, тура-соруктуг, тос чүзүн малын малдап чоруур кызымак, ажылгыр малчыннар республикада хөй. Оларның аразында арга-дуржулгалыг малчын Бартаа Кунгааның күш-ажылчы амыдыралы, намдар-төөгүзү байлак. Ол 1947 чылдың март айда Эрзинниң Качыкка хөй уругларлыг малчын араттың өг-бүлезинге алдыгы оглу болуп төрүттүнген. Ада-иези уругларын бичиизинден тура күш-ажылга ынак кылдыр кижизидип өстүрүп каан. Олар боттары арат ажыл-агыйлыг малчыннар чораан.  Бичиизинден тура дешкилешкен анай-хураган аразынга өскен болгаш, ада-иезиниң мергежилин шилип ап, көдээ ажыл-агый адырынга ажылдаан. Ада-иезиниң дугайында сактыышкынын чугаалады: «Авам, ачам Цагаан-Тологой, Тейсин-Гол деп черлерниң делгемнеринге сүрүг малын кадарып чораан. 1953 чылда Качыктан Нарынче көжүп келгеш, аңаа «Коммунизмче орук» колхозка мал ажылын уламчылаан»  — деп хөөреди.

Бартаа Бууевич Нарын школазынга өөренгеш, Балгазынның ортумак училищезинге трактор-машинист мергежилин чедип алган. Ону дооскаш, Нарын суурга «Коммунизмче орук» колхозка трактор башкарып ажылдаан. Даанган херээн эчизинге чедирер, кандыг-даа ажылдан чалданмас аныяк тракторист чыл дургузунда ажылдап чорда, шериг херээн эрттирери-биле кыйгырткан. Приморьеге 3 чыл иштинде шериг хүлээлгезин күүсеткеш, ол-ла колхозка садыгжылап,  күш-ажылчы базымын уламчылап ажылдаан.

1970-1973 чылдарда Тываның көдээ ажыл-агый техникумунга «Зоотехник» мергежилдиң ортумак эртемин чедип алгаш, «Коммунизмче орук» колхозка 3 дугаар бригаданың зоотехник бригадиринге томуйлаткан. Ол-ла чылын «уязындан ужуп үнүп», Мөрен чурттуг Барисмаа Божааевна Ынаалай-биле өг-бүле туткан. Өгнүң кыс ээзи Тываның көдээ ажыл-агый техникумунга бухгалтер эртеминге өөренгеш, улаштыр дээди эртемни Бурятияның көдээ ажыл-агый институдунга экономист-бухгалтер мергежилди чедип алгаш, колхозка ажылдап чораан. Кунгаалар оол, кыс ийи уруглуг. Дун оглу Белек-Байыр Кунгаа Кызылда хөй-ниитиниң дыжын камгалаар албан черинде ажылдап турар, өг-бүлелиг, өөнүң ишти башкы. Олар 4 чаптанчыг кыстарлыг. Кыс уруу Чаймаа Чыдым Иркутскиниң банк школазынга өөренгеш, дээди эртемни Хакасияның күрүне университединге чедип алган. Амгы үеде Эрзин кожууннуң казна албан черинде  кол специалист бооп ажылдап чоруур. Өг-бүлелиг, 2 уруглуг.

Бартаа Бууевичиниң көдээ ажыл-агый талазы-биле дуржулгазы улгадып, «Чаа орук» колхозка кол зоотехниктеп, колхозтуң оралакчы даргазынга, 1976 чылдан 1983 чылга чедир «Нарын» совхозка бригадирлеп, ооң соонда 1985 чылга чедир «Мөрен» совхозтуң директорунга томуйлаткан, а күзүнүнде көдээ ажыл-агый эргелелинге экономистиң оралакчызынче шилчээн. Эртеминиң аайы-биле «Ленин» аттыг совхозка кол зоотехниктеп ажылдап турда, Таңдының Дүргенде Тываның күрүнениң көдээ ажыл-агый станциязынче шилчиткен. Аңаа ажылдаан үези 1986-1994 чылдарда хой ажылының талазы-биле эртем ажылын бижип тургаш,  эртем ажылдакчызы атты алган. Тус черниң тыва хою шыдамык болгаш өзүүчел. Ынчалза-даа эъткир, сүткүрү, ылаңгыя дүк талазы-биле чавыс. Бартаа Бууевич тыва хойнуң баят-биле хайнакташтырылгазынга шенелде ажылы кылыр сорулганы салган.

Тыва Республика биле Моол Арат Республиканың Чазаа аразында дугуржулганы кылып, тус черниң уксаажыдылгалыг малы-биле солчулгазынга керээге атты салгаш, Моолдан баят уксааның 10 баш кошкарны эккелген. Кайы-даа таланың малы дөмей боорга, ажылын улам чүглеп, 1989 чылда Киргизияның эртемденнери-биле дугуржулга кылып, Сүт-Хөлде Бора-Тайганың мал эмчилери-биле кады чорааш, Эрзинниң «Ленин» аттыг совхозунга болгаш Сүт-Хөлдүң ажыл-агыйынга деңзизи улуг, кайы-даа кожуунга 160, 160 кошкарны эккелген. Дараазында чылында мал оолдаашкыны эки дүжүткүр болган. Тыва уксааның хураганы 2,700, а оон 3,700 кил четкен. Ону 1 дугаар салгалы-биле соксадып каан. Эъткир, сүткүр уксааны нептередир харыысалгалыг ажыл эки түңнелге келген. Кандыг-даа ажылды чүткүлдүг, тура-соруктуг кижи чедип алыр. Бартаа Бууевичиниң шудургу, үре-түңнелдиг ажылдап чоруурун чону билир, хүндүлээр.

Ол көдээ ажыл-агыйны улам бурунгаар хөгжүдери-биле 1994 чылда төрээн суурунга «Уургай» көдээ уксаажыдылга бүдүрүлгезин тургузуп, 20 чылдың дургузунда ону удуртуп келген. Ында 4 кижини ажыл-биле хандырган. Ада-иезиниң малының уксаазындан келген, арбын малды каастап чоруур кызыл, кара, сарыг-хүрең өңнүг анай, хураган ооң коданында ам-даа бар. Тус черниң малын хайнакташтырар күзел-чүткүлүн ол ужуктап чоруур.

Качыктың Цагаан-Тологойда бүдүрүлгезиниң ажылын удуртпушаан, Россия, Моол  күрүне кызыгаарында  ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының удуртулгазы-биле мал үндүрер-киирер черде ажылдап турар. 2009 чылдаТывадан Моолче 17 иви малды дугуржулга езугаар чоруткан. Хөвсөгөл аймааның Цагаан-Нуурда чараш иви малды кадарып, өстүрүп турар тываларга аппарып берген. 2011 чылда Завхан аймакче 22 чылгыны киирген. Моолдар-биле кожа чыдар болгаш аразында харылзаазы быжыг, найыралдыг. Бартаа Бууевич бодунуң төрээн дылы дег, моол дылды тергиин эки билир. Ынчангаш моолдар-биле «аразындан суг акпас өңнүктер» дег эдержип, ажылдап чоруур. Чээрби ажыг чыл малчыннааш, доктаамал бедик көргүзүгнү чедип ап келген. Ол орус, тыва болгаш моол дылдарны эки билир, амыдыралдың нарын айтырыгларын эптиг-чөптүг шиитпирлеп алыр мөзү-бүдүштүг кижи деп кады ажылдап чоруур эш-өөрү мактап чугаалаар болду. Даанган ажыл-херээн ак сеткилдиг күүседир, ниитилел амыдыралынга идепкейлиг туруштуг, ажы-төлүнүң кижизидилгезинге дорт салдарлыг, үлегерлиг кижилерниң бирээзинге санадып чоруур.

Кым-даа кижи бодунуң кылып турар ажылын улам хөгжүдерин бодап, бурунгаар көрүштүг чурттап чоруур. Бартаа Бууевичиниң күзел-чүткүлү база ындыг. Ол өшкү малды өстүрериниң талазы-биле төлевилелди кылган. Коданында чүзүн-бүрүн өңнүг анай, өшкү саны чылдан чылче өзүп, көвүдеп турар. Өшкү сүдү эм шынарлыг. Бо ажылды моон-даа соңгаар сайзырадырын бодап турар. Малдың чөөк дүгүн алгаш, аргыттынар биче бүдүрүлге тургузары-биле төлевилелди киирген. Моолдар-биле арга-дуржулга солчурун база планнап турар. «Бистер, тывалар,  чөөк дүктү октап турар бис, кожавыста моолдар оон чылыг идик-хепти аргып ап турар-дыр. Олардан чүге чыдып каап турар бис? Алды арганы өөренип көргеш, аргыттынар бүдүрүлге тургузар бодалдыг мен» — деп, ол тайылбырлады. Алдан харның бедиин ушчок ажа берген-даа болза, малды ам-даа өстүрейн, эгезинде-ле сегирип алган ажылымны эчизинге чедирер мен дээр сорулгалыг малчынның бедик тура-соруктуун, бурунгаар көрүштүүн эскердим. 

Кунгааларның өг-бүлези 20 чыл дургузунда чылдың дөрт эргилдезинде изиг-соок, дүне-хүндүс дивес, мал малдап келген. Хүндүлүг дыштанылгаже үнзе-даа, кылган ажылын эчизинге чедирер дээш оъттуг черге малын малдап, оргу черге өөн өглеп, чонунга бараан бооп чоруурлары ол.

Анисья Тюлюш.