Өгбелеривистиң ынак оюну — шыдыраа

Сентябрь 4-тен 6-га чедир Россия биле Тываның демнежилгезиниң база Кызылдың 100 чылынга, «Наадым – 2014»-ке тураскааткан Тыва Республиканың шыдыраага чемпионады болган. Аңаа 110 эр, 23 кыс — шупту 133 шыдыраачы кончуг идепкейлиг киришкен.

Спорттуң кандыг-даа маргылдааларында ышкаш, шыдыраа база-ла кижиден кончуг күжениишкинни негээр, шыдамыын шылгаар. Кым эң хөйнү билирил, сагынгыр-тывынгырыл, эң салым-чаяанныгыл, ол тиилээр. Yш хонук иштинде үргүлчүлээн чидиг демиселдиң түңнелинде, эр шыдыраачылардан шупту Кызыл хоорайдан, спорт мастериниң кандидаттары Эдик Ховалыг (9 сан) бирги черни, ийигизин Артыш Чүлдүм (7,5 сан), а үшкү черни Олег Дамбиев (7,5 сан) ээлээн. Эр шыдыраачыларның эң улуг назылыы Кызылдан 76 харлыг бирги разрядтың шыдыраачызы Соскур-оол Ондар (6 сан) назы-харынга-даа чалынмас, ойнаары, шыдамыы-биле хамыкты кайгаткан.

«Азаның бичези» кончуг дижиривис, эң бичии шыдыраачы, Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек суурдан ийиги классчы Ринчен Монгуш (3,5 сан) 109 эр шыдыраачылар аразынга төлептиг ойнаан.

23 херээжен шыдыраачылар аразындан ФИДЕ-ниң мастери Кызылдан Валерия Куулар (7 сан) бирги черни, Чаа-Хөлден бирги разрядчы Алла Кенден (6 сан) ийиги черни, үшкү черде Кызылдан күрүне лицейиниң өөреникчизи 13 харлыг Сылдыс Күжүгет (5 сан), дөрткү черде эң хоочун, Мөңгүн-Тайга чурттуг бирги разрядчы, амгы үеде Москваның Литература институдунуң аспирантызы Зоя Донгак (5 сан) ээлээн. Кыс шыдыраачыларның эң бичиизи Кызылдан Арсеня Ойдуп (2 сан) тиилелгеже чүткүлдүүн   көргүскен. Бирден үшкү черге чедир төлептиг шыдыраачыларны юбилей медальдары, хүндүлел бижиктер база акша сертификаттары-биле (1-ги чер 5 муң рубль, 2-ги чер — 3 муң, 3-кү чер — 2 муң акша, эңаныяк база эң улуг назылыг шыдыраачыларны 500 рубль-биле) шаңнаан. Байыр-наадым болганда, шүүлген, үжүүрлешкен мөгелерни 2-3 миллион акша өртектиг машина-балгат-биле шаңнап турда, шыдыраачыларывыстың шаңнал акшазын эвээжин кайгап ханмас-тыр мен.

Шыдыраа тывылга-ла, ийи муң чылдар дургузунда делегейде сайзырап, ол ышкаш Тывавыска бурун шагдан өгбелеривистиң кончуг ынак оюну чораан. Шак бо үе дургузунда шыдыраа оюну дыка хөй шылгалданы шыдап эрткен. А чүге 2000 ажыг чыл иштинде шыдыраа чидер хамаанчок делегейде дам хөгжүп, сайзырап-ла турарыл ынчаш? Чүге дээрге, шыдыраа кижини чогаадыкчы чедиишкиннерже чалгынналдырыптар. Бо хүнде шыдыраа – спортка-даа, уран чүүлге-даа, эртемге-даа хамааржы бээр хөй талалыг оюн-дур. Ол дээрге, чазыпкан көштериң дээш хомудап, удурланыкчыңның билбези чараш көштү кылыпкаш, амырап орар кончуг культурлуг дыштанылга-дыр. Уттурупкан безин шыдыраачы бүрүзүнге ол онзагай байырлал-дыр.

Шыдыраа кижиниң чүве сактып алырын экижидер, угаан-бодалын сайзырадыр, тиилелгеже чаныш-сыныш чокка   чүткүүрүн, шиитпирлиг, туруштуг, шыдамык, тывынгыр, ажыл-ишке ынак болурунга кижизидер. База катап сагындырайн, эң-не кол чүве – кижиниң угаан-бодалын канчаар-даа аажок сайзырадыр, чүве утпайн, эки сактып алырынга кончуг дузалаар. Ынчангаш республикавыстың эге школаларында шыдырааны башкылап эгелей бергенинге дыка өөрүп чор мен.

Шупту шыдыраачыларның мурнундан бо үш хүн үргүлчүлээн маргылдааны эрттирери-биле Тываның күрүне университединиң удуртулгазынга филология факультединиң  4 делгем аудиториязынга бистерни ойнатканы дээш, ол ышкаш кол судья Долаан Салчакка маргылдааны шынарлыг, шалыпкын организастап эрттиргени дээш өөрүп четтиргенивисти илереттим.

Кызыл хоорайда шыдыраа клувунуң чогунга дыка хомудаар-дыр мен. Бо эрткен байырлалдар программазынче Тыва Республиканың шыдыраага чемпионадының маргылдаазын киирип, каяа, кажан болурун калбаа-биле чарлавааны харааданчыг болду. Чарлаан болза, киржикчилер, аарыкчылар оон-даа хөй боор ийик. Бот-хуумда чарлал чогундан озалдап, ийи турнир доозулганда, чедип келдим. Ам канчаар, ойнаваан болгаш хей черге ийи аштырыышкынны салдырып алгаш, арткан беш турнирни удурланыкчыларым-биле аштырыышкын чок, ачыр-дачыр тудуштум. 

Москвада өөренип чоруур болгаш сөөлгү 4-5 чылдарда Тывага болуп турган шыдыраа маргылдааларын көрбээн-даа, киришпээн-даа мен. Ынчангаш ам мындыг түңнелге келдим: Тывада шыдыраага сонуургал улгадып, сайзыралды ап турар-дыр. Ылаңгыя бо маргылдаа үезинде 133 шыдыраачыларның 80-90 хуузу аныяк назынныг, харын-даа өөреникчилер хөй болганын демдеглеп каайн. Кожууннардан эң идепкейлии Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Теректен (тренер башкызы Оксана Баазакай), Чаа-Хөл ортумак школазындан (тренер башкызы Алла Кенден) 9 өөреникчилери-биле кады киришкен. Чаа-Хөл школазынга 1990 ажыг чылдарда шыдыраа бөлгүмүнге баштайгы кичээлдеримни, бичии шыдыраачыларымны чылыы-биле ам-даа сактып чоруур мен. Эр хейлер, чаа-хөлчүлер, ам-даа чедиишкиннерже бурунгаар!

Төрээн Тывамның чонунга, ылаңгыя аныяк-өскенге үргүлчү шыдыраалап чоруурун күзээр-дир мен. Юбилейлер-биле, эргим чаңгыс чер-чурттугларым. Силер бүгүдеге эң экини күзедим.

Зоя Донгак,

эмчи, шүлүкчү, шыдыраачы.