Тываның Арбады

Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның үндезилеттинип тургустунганының 100 чылының байырлалын демдеглээн хүннеринде найысылалдың төп кезээнде Арбат шөлү ажыттынган. 

Күстүң башкы айы сентябрь 6-да Кызылдың төп кудумчузунда Арбат шөлүнде кижи бажы кизирт.     Ыры-шоор чаңгыланган, уран шеверлер каасталгаларын делгеп салган, чурукчулар чуруттунган, мастер-класстарны көргүскен, танцы-самын тепкен, черле дыка солун болду.  Ол девискээрде бичии дагжының тураскаалын, «Кызыл хоорайымга ынак мен» деп бижиктиг самбыраны болгаш сандайларны эптиг кылдыр тургусканы улуг-бичии чонга дыка таарымчалыг-дыр.

100 чыл — ол дээрге эрткен орукту, республиканың болгаш найысылалдың төөгүзүн сайгарарынга, бодунуң төөгүзүн билип алырынга, чурт-шинчилелдиң улуг ажылынга болгаш Төрээн чуртунга ынакшыл деп билиглерни ханы утка-шынар-биле долдурарынга кайгамчык арга-дыр. Бо дээрге чугула болгаш шиитпирлиг чыл-дыр, ол чоннарның чоокшулажылгазынга болгаш найыралынга, Азияның төвүнге аныяк күрүнениң тургустунарынга, амгы Тываның таваан салырынга акы-дуңмалышкы дузаны болгаш деткимчени төөгүге кииреринге ужур-дузалыг болур.

Шынап-ла, бо төөгүлүг чылда республиканың найысылалында Арбат шөлүн Россияның улуг хоорайларында  ышкаш кылганы онза-дыр. Мында уран талантылыг, ус-шевер кандыг-даа улустуң барын эскердим.  Надя Рушева аттыг уругларның чурулга школазының башкылары «Кызыл хоорайымга ынак мен» деп темалыг чурулгага мастер-классты көргүскеннер. Кызылдың уран чүүл колледжизиниң «Чаңгы-Хая» национал бөлүктүң хөгжүмчүлери аян тутту. Хоорайның эки турачы студентилери сонуургактарга танцы-самын өөреткеннер. Уран-шеверлер база боттарының кылган каасталгаларын делгеп, садып-саарган. Оларның чоогунда чурукчуларга күзелдиг улус чурудуп ап турдулар. Аныяк чурукчунуң чанынга чеде бергеш: «Чуруттурарга  каш акшал?» деп сонуургап айтырарымга: «300 рубль, улуг хоорайларда 500, 1000 рубль  болур. Хостуг үеде маңаа келгеш чуруттунуп болур-дур» — деп, ол демдегледи. Улаштыр-ла уран холдуг мастерлерниң ажылдарын сонуургадым. Мөңгүн-Тайгадан Байлак Хертек янзы-бүрү материалдан (ыяштан, сөөктен) каасталгаларны делгеп салган. Ол уран ажылын 5 чыл бурунгаар эгелээш, бо хүнге чедир уламчылап чоруурун база чагыгларының хөйүн чугаалады. Оон-даа өске шеверлерниң кылыглары хөй болду. Коляскада олурар орус херээжен аргып алган аржыылдарын делгеп алган олур. Аргып каан аржыылдарны тудуп-суйбап тургаш, ээзи-биле чугаалаштым, Инна Иванова — 1-ги бөлүктүң инвалиди, аргыттынарынга ынак. Бодунуң холу-биле аргаан аржыылдарын мында эккеп садып турары бо. Арбат шөлүнге сеткилинден таарзынганын ол чугаалаан. Оон-даа өске кызылчылар юбилей таварыштыр бодалдарын илеретти.

Омак Ондар, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентиниң) Аппарадының удуртукчузу:«Төөгүвүстүң  чүс чылынче  кирип тура, чаа-чаа аргаларны ажыглап тургаш, ам-даа бурунгаар сайзырап, хөгжүлдени алыр бис. 2014 чылда Тываның Россияга бактаап киргениниң база  Белоцарск — Красный — Кызыл хоорайның үндезилеттинип тургустунганындан бээр 100 чыл оюн демдеглеп турар бис. Хоорайның төөгүзү дээрге-ле бистиң республиканың амыдыралының байлак болуушкуннарлыг чырык арны-дыр. Амгы Кызыл — бистиң республиканың чүрээ болгаш кол өзээ, Тываның хөгжүлдезиниң кол шимчедикчизи болур. Ооң хүн келген тудум сайзырап турары каракка көскү. Төп кудумчу Арбат шөлү кылдыр хуула берген, ону чараштыр дерип кылганы дыка эки. Улуг-бичии чоннуң дыштаныр черлериниң бирээзи-дир. Кызылдың ол-бо чүгүнүң чаарттынып өскерилгени демдеглексенчиг».

Радомир Чигжит, Кызыл хоорайның аныяк чурттакчызы: «Төрээн хоорайывыстың юбилейин таварыштыр «Кызылга ынак мен» белекти кылдывыс. Футболкаларда, телефон хаптарында болгаш өске-даа каасталгаларда «Кызылга ынак мен» деп бижикти демдек кылдыр арттырган.   Моон-даа соңгаар найысылалдың сайзыралынга үлүг-хуувусту киириштирип, чаа төлевилелдер чогаадырын бодап турар мен».

Анисья Тюлюш.