Буянныг сеткилдиң эдилекчизи

Июнь 20 – Медицина ажылдакчызының хүнү.

– 1992 чылдан бээр шеригге албан хаап эгелээн мен, ол болза мээң амыдыралымның улуг болгаш балалбас арны болур – деп, Тыва Республиканың Шериг-эмчи экспертиза төвүнүң эмчи сестразы Анчимаа Анай-ооловна ОНДАР чугаалап турар. Медицина ажылдакчызының профессионал байырлалында ооң-биле шериг-эмчи комиссиязының хөгжүлдезиниң, Ада-чурттуң келир өйгү камгалакчыларының кадыкшылының дугайында чугаалажыр бис.

– Анчимаа Анай-ооловна, силерниң профессионал байырлалыңар бүдүү­зүнде бистиң байыр чедирииш­кин­неривисти хүлээп ап көрүңер. Ол ышкаш силер база ындыг арганы ажыглап, коллегаларыңарга байыр чедирип болур силер. Солуннуң арынын таварыштыр кымга байыр чедирер бодап тур силер?

– Бистиң профессионал байырлалывыста Шериг-эмчи экспертиза төвүнүң коллективин, а ол ышкаш эмчилерни, фельдшерлерни, эмчи сестраларын, биче медицина ажылдакчыларын – мергежилинге сеткил-чүрээ-биле бердинген, эмнелге херээ-биле салым-чолун доңнаштырган бүгү-ле кижилерге байыр чедирип тур мен.

Кожууннарның шериг комиссариаттарында бодумнуң коллегаларым – фельд­шерлерге: Байлак Монгушка, Любовь Приходькога, Рада Кунгаага, Людмила Кожуховага, Татьяна Аргуновага, Руслана Түпчүңге, Шончалай Иргитке, Аяс Адан-оолга, Алёна Иргитке, Людмила Шабалинага онза байырым чедирип тур мен.

Красноярскиниң дүрген дуза эмнелге­зиниң чанында Красноярскиниң эмчи училищезинге үш чыл кады өөренген чаңгыс курсчуларымга чүрээмниң ханызындан байыр чедирип тур мен.

Ол ышкаш шериг-эмчи комиссиязының хүндүлүг хоочуннары – Зоя Шөмбүловнага, Зоя Сүгдеровнага, Зоя Кыргысовнага, Галина Ивановнага амыдыралдың бүгү-ле эки чүүлдерин күзеп, бисти өөртүп, байлак арга-дуржулгазын хөй чылдарның дургузунда бистиң-биле үлежип чоруурун күзээр-дир мен.

– 2021 чылда Россияның Чепсектиг күштеринде шериг-эмчи комиссиязын тургусканындан бээр 100 чыл болган оюн демдеглеп эрттирген. Тыва Республиканың шериг комиссариадында шериг-эмчи комиссиязының төөгүзүнүң болгаш ажыл-ижиниң дугайында чугаалап берип көрүңерем?

– Шеригже чаа келдиртип турарларны кадыкшылының аайы-биле шилиири док­таамал шеригниң хөгжүлдезиниң бүгү-ле үе-чадаларында ол-бо хевирлиг турган.

Чүгле ХХ чүс чылдың эгезинде ажыл-чорудулганың ук хевири организастаттынган болгаш амдыгаа чедир ындыг болуп арткан. Россияның шериг-эмчи комиссиялары 1921 чылдың апрель 4-те тургустунган. Ооң кол сорулгазы – Кызыл Шеригни кадык немелде күш-биле четчелээри.

Тывага шериг-эмчи комиссиязы республиканың шериг комиссариадының чанынга келдиртилге комиссиязы шынарлыг чаңгыс фельдшер турум ажылдыг ажылдап эгелээн. Өске арткан эмчилер республиканың эмнелге-профилактика албан черлеринден хуваалда ёзугаар кээп турганнар.

1995 чылдың апрельден эгелеп, рес­публиканың комиссары Александр Иванович Заливин турда, Тыва Респуб­ликаның долу хемчээлдиг Шериг-эмчи экспертизазы тургустунган. Аңаа бир фельдшер, дөрт эмчи сестразы, сес эмчи Шериг-эмчи экспертизазының начальниги Олег Борисович Литовченконуң удуртулгазы-биле ажылдап турган.

Эрткен чылын бистиң комиссиявысты Шериг-эмчи экспертизазының төвү деп эде адаан.
– Апрель 1-ден эгелеп часкы келдиртилге бодунуң эгезин алган болгай. Бо хүннерде шеригже кыйгыртыр назылыг аныяктарның ортузунда кадыкшылдың кандыг аарыглары эң нептереңгей болуп турарыл?

– Бир эвес он чыл бурунгаар үениң шеригже чаа келдиртип турары оолдарының кадыкшыл байдалынга деңнештир алыр болза, шериг албанын эрттиреринге тааржыр деп санаткан хамаатыларның саны 80 хире хуу өскен. Аныяктар Россияның Чепсектиг күштериниң одуруунче чүткүп турар. Ынчангаш бодунуң кадыкшылын хайгаарап турар апарган. Ынчалзажок кадыкшылының аайы-биле шериг албанынга таарышпас оолдар база бар.

Сөөлгү үеде эндокринниг системаның аарыглары нургулайында илереттинип турар. Чижээлээрге, дурту 170 см аныяк кижи норма-чижек ёзугаар 56 килограммдан эвээш эвес деңзилиг болур ужурлуг. Ийиги черде – сөөк-шыңган системазының аарыглары, ол дээрге кол нуруузунда оорга хендирбези ыргаяр аарыглар база дулгу азы чатпак таваңгай-дыр, үшкү черде – хан эргидилгези системаның болгаш чүрек согуу хажыдыышкынныг аарыглар-дыр.

Гаджеттер болгаш компьютерлер колдаан амгы делегейде аныяк кижилерниң карааның шоозу, дурт-сынының олуду баксырап турар.

– Эрткен чылдың болгаш бо хүн­нерниң келдиртилге ажыл-хем­чег­лериниң организациязынга COVID-19 кайы хире салдар чедиргенил?

– Аныяк кижилерни шилиириниң чорудулгазы, шериг албанче келдиртилге – ол дээрге хөй чадалыг система-дыр. Аңаа эң көскү үлүг-хуу – эмчи шинчилгези, кадык­шылының байдалының аайы-биле аныяк кижини шериг албанынга белеткээри. Бүгү-ле чадаларда – ажыл-хемчеглер эртип турар келдиртилге болгаш чыылда черлеринде ук хамчыкка удур болур-чогуур доктар-шаптараазынны тургускан.

Келдиртилге черинче кээриниң бетинде хамааты шеригже чаа кыйгыртып турар кижиниң болур-чогуур эпидемиологтуг медээ-дыңнадыын баш бурунгаар чыыр ужурлуг: коронавирус халдавырындан аараан кижи-биле холбашпайн турган бе, чурттан өскээр үнмээн бе дээш-ле баар.

Бүгү чадаларда шеригже чаа келдиртип турарларны камгалалдың хууда дерии-биле хандырар. Баш бурунгаар оларның эъдиниң изиин хынаар, чүгле ооң соонда планныг ажыл-хемчеглерни кылып эгелээр. Оон аңгыда, шупту-ла чыылда черлеринге шеригже чаа келдиртип турар бүгү-ле оолдарга болгаш олар-биле ажылдап турар кижилерге COVID-19-ка тестээшкинни чорудар.

– Эгээртинмес арга-дуржулгалыг-дыр силер, келир чылын Шериг-эмчи комиссиязынга ажыл-чорудулганың 30 чылдаанын демдеглээр-дир силер. Ада-иеңерниң соон салгап азы чүректиң кыйгызы-биле ук мергежилди шилип алган силер бе?

– Кезээде-ле эмчи болуксап чораан мен. Чадаанага өзүп, төрүттүндүм. Мээң авам – Чал Сотпаевна Ондар Чөөн-Хемчик районнуң төп кожуун эмнел­гезиниң санитарказы чораан кижи чүве. Чажымда-ла, школа соонда, аңаа барып дузалажыр турдум. Шак ынчаар-ла эмнелгеге өзүп келген кижи-дир мен ийин. Школаны 1986 чылда доозупкаш-ла, Красноярскиниң эмчи училищезинче дужаап кирип алдым. 1988 чылда “Эмчи сестразы” деп мергежилди чедип алгаш, төрээн чуртумче ээп кээп, Чадаана хоорайда Чөөн-Хемчик районнуң төп кожуун эмнелгезиниң соматика салбырынга ажылдай бердим.

1989 чылдың апрель 22-де мээң амыдыралымга хай-халап болган – авам чок апарган. Үш чыл эрткенде, таптыг-ла ол-ла хүн республика комиссариадының ажылдакчызы Михаил Маркович Жиц долгап келгеш, шериг-эмчи комиссиязынга ажылдап көөр сен бе деп саналдаан. Ол хүн амыдыралымда уттундурбас хүн болуп арткан. Бо мегечи сарыг өртемчейде хамык чүүлдер «инь» болгаш «яньдан» бүткен болур, караңгы хүннер аткаарлап, дораан-на чырык хүннер көстүп келген.

– А баштайгы пациентиңерни сактыр-дыр силер бе?

– Ийе, ол болза Барыын-Хемчик ра­йондан Хомушку фамилиялыг оол чүве. Чүге ыяап-ла ону сактып алган мен? Бичии дурт-сынныг боорга (152 см). Чеже-даа чолдак болза, шеригже дөмей-ле чоруй барган кижи чүве. Күзели ол хире күштүг турган.

– А силер шериг албаны хагган силер бе?

– Чок. Шериг хүлээлгелиг эвес мен, ынчалза-даа курлавырда сержант мен. Шериг билетти Красноярскиниң эмчи училищезинге алдым.

– Амгы ажылыңарда кандыг бергелерни аңгылай адап болур силер?

– Бергелер тургулаан. Эрте бергени харын өршээлдиг-дир. 1992 чылдан 1995 чылдың апрельге чедир комиссияга чүгле мен – №1 Республика эмнелгезиниң кадыкшылга чериниң фельдшери ажылдап турдум. Эмчилер поликлиникадан кээп, эртенгиниң 9.00 шактан хүндүскүнүң 11.00 шакка чедир ажылдап турдулар. Чылда 2000 кижини шеригже келдиртир даалга турган. Кара даң бажында ажылче келгеш, орай кежээ чанар турдум. Суббота, улуг-хүн-даа дивес, келдиртилге комиссиязының хуралдарының протоколдарының дептерин долдуруп хүнзээр сен. Ажыл улуг-ла турган болдур ийин.

– Ажы-төлүңер силерниң изиңер истээн бе?

– Ийи оолдуг мен. Оларның кайызы-даа эмчи болбаан. Баштайгызы 31 харлыг, ийи дугаары – 21-лээн. Улуу Каа-Хем суурнуң школазында таңныыл, а хеймери – студент, Моолда университеттиң “делегей харылзаалары” факультединде өөренип турар.

Ийи кыс, ийи оол уйнуктарлыг мен. Удавас беш дугаары төрүттүнер. Дун оглумнуң өг-бүлези харын-даа алдыгы уйнукту планнап турар. Ол-даа харын шын-на ыйнаан – өг-бүле хөй болган тудум эки. А кырган-авазы кезээде чанында, херек апарза, дузалажып чедип кээр.

– Хостуг үеңерде хандыкшылыңар чүл?

– Өске арткан херээженнер дег, дааранырынга, аргыттынарынга, кат-чимис, ногаа аймаа консервалаарынга ынак мен. Россий сериалдар көөрүнге ынак мен, сөөлгү үеде олар солун, көрүштүг, угаадыглыг апар чыдар. Оон аңгыда, ном-дептер номчуурунга база хөлчок сундулуг мен.

 Айдыс СУНДУЙ.
А.ХЕРТЕК очулдурган.

«Шын» солунга, №43, алды айның 16-да парлап үндүрген.