- Главная
- Правительство Республики Тыва
- Деятельность
- Поручения
- Документы
- Кадровая политика
- Противодействие коррупции
- Обращения и прием граждан
- Бюджет Республики Тыва
- Год здоровья
- Государственные закупки
- Список системообразующих организаций и предприятий Республики Тыва
- Информационные системы, базы данных, реестры, регисты
- Формирование городской среды
- Национальные и губернаторские проекты
- Реформа контрольно-надзорной деятельности
- Безопасность
- Антитеррористическая комиссия Республики Тыва
- Государственные доклады
- Координационные и совещательные органы при Правительстве Республики Тыва
- Обеспечение общественного порядка и противодействие преступности в Республике Тыва на 2021 - 2024 годы
- НПА определяющие полномочия Правительства Республики Тыва
- Экономика
- Градостроительная деятельность в Республике Тыва
- Перечни объектов недвижимого имущества, находящихся в государственной собственности Республики Тыва и собственности муниципальных образований Республики Тыва
- Рейтинг муниципальных образований
- Военный комиссариат Республики Тыва
- О республике
- Инвестиционный паспорт
- Интернет-приемная
- Официальные документы
- Контакты
- Онлайн-голосование
|
|
Медээлер
Саян сыннарның эдээн тырткан Бии-Хем - үнүш-дүжүткүрү-биле сурагжаан кожуун. Ооң тараазын, ногаазын болгаш мал чемин ажыглаваан чер Тыва иштинде чок. Хары кылын дүжер бо черлерге мал-маганны хүр-менди кышты ажырарының чаңгыс аргазы – мал чемин четчир кылдыр белеткеп алыры. Бии-Хем кожууннуң чагырга даргазының көдээ ажыл-агый талазы-биле оралакчызы Александр Айдыңович Монгуштуң 2 чыл ажыг удуртуп турар адырының ажыл-ижи-биле таныштым:
Июль 21. Чадаана хоорайның стадиону. Ону долгандыр изиг аъш-чем кылып одагланган, садыг-саймаазында янзы-бүрү барааннар делгээн, хол-биле кылган уран кылыгларын садып-сайгарган кижилер-ле хөй. Дириг хөгжүмнүң болгаш шажынның «Yстүү-Хүрээ-2013» фестивалы Чадаанада ам 15 дугаар эртип турары бо. Ону сонуургап каш чүктен чыглып келген стадион долу чонну көөрге, улуг кымыскаяк өө-ле. Фестивальга бо удаада 50 ажыг коллективтер киржип чедип келген болду. Олар Чадаана хемниң эриинде арыг иштинге чаңчыкканы езугаар майгын хоорайжыгажын тургузупкаш, үш хүннүң дургузунда шилилде конкурсту эрткен.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол 47 харлап турар. РФ-ниң камгалал сайыды Сергей Шойгу аңаа байыр чедирген:
— Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! Төрүттүнген хүнүңер-биле мээң изиг байырымны хүлээп ап көрүңер. Тываның сайзыраарынга бүгү байдалды тургузуп турар-дыр силер. Силерниң сагыш салыышкыныңар болгаш кызымак чорууңар ачызында бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс биче бизнести тургузар аргалыг бооп, эки эртем-билигни чедип ап, боттарын болгаш республиканы сайзырадыр аргалыг. Афган дайынынга маадырлыы-биле өлген солдаттарның өг-бүлелеринге, инвалидтеринге болгаш хоочуннарынга 90 чылдарда чедирген дузаңарны шериг албаны эрттирип турган үеңерден бээр эки билириңер Россияның армиязы утпаан. Силер бедик эртем-билиглиг, аныяк болгаш эрес-шалыпкын-дыр силер. Быжыг кадыкшылды болгаш бистиң чуртувустуң чаагай чоруу дээш шупту эгелээшкиннериңерге чедиишкиннерни күзедим.
Тываның Баштыңынга ооң төрүттүнген хүнү-биле Россияның Чазааның Даргазы Дмитрий Медведев байыр чедирген.
Ооң байыр чедириишкининде бижээни болза: «Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! Төрүттүнген хүнүңер-биле мээң байырымны хүлээп ап көрүңер! Силерниң бедик мергежилдииңерден болгаш организакчы арга-дуржулгаңардан Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдези, девискээрниң турисчи шыдал-быразын боттандырары болгаш ооң онзагай национал езу-чаңчылдарын камгалап арттырары бөгүн кончуг хамааржыр. Быжыг кадыкшылды болгаш чаа чедиишкиннерни күзедим. Д.Медведев».
Тываның Чазааның кежигүннери, Кызыл хоорайның мэриязының база Кызыл кожуун чагыргазының төлээлери киришкен хуралга Каа-Хем суурга спорт-культура ордузу база Президентиниң кадеттер корпузунуң тудуу-биле холбашкан айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.
Улуг байырлалдарга уткуштур кол тудуглар болур бо объектилер келир чылдың сентябрьда ажыглалга кирер ужурлуг. Ынчангаш ооң байырлыг ажыдыышкынынга чалаттырган улуг аалчыларның келири чугаажок. РФ-тиң Камгалал яамызы кадеттер корпузунуң тудуунуң төлевилелин боттандырарынга белен, а ында кирип турар бассейн тудуунуң деткикчизи тодараттынган.
Күш-ажылчы байыр-найыр үезинде ажыл-ишчи ат-сураа чон аразынга алгаан малчыннарның хөректеринге сандарап дүшкен Совет Эвилелиниң орден-хавыяазы чайнай бээр. Амгы үеде чок күрүнениң шаңналдарын хөрээнде кадап алгаш чоруурунга хоочуннар ынай-даа эгенмес, харын-даа мырыңай чоргаарланырлар. Чүге дээрге ук шаңналдар — оларның кызымак ажыл-ижиниң херечизи. Мал ажыл - агыйын Тес - Хем кожуунга сайзырадырынга бодунуң улуг үлүг-хуузун киирген малчыннарның бирээзи — Иван Симчитович Данзурун. Бир эвес ол орден-медальдарын шуптузун кадаптар болза, олар ооң хөрээнге сыңышпас-даа, ынчангаш ол кол-кол шаңналдарын байырлал хүннеринде хөрээнге астып алыр. Иван Симчитович — Совет Эвилелиниң эң бедик шаңналы Ленин орденниң эдилекчизи. Оларга ам база бир бедик үнелиг шаңнал – Тыва Республиканың ордени Наадым хүннеринде немешкен.
"Түрк руника: дыл, төөгү, культура" деп делегей чергелиг эртем конференциязынга тыва бижикке чаа тураскаалдың – тайбыңның болгаш эртем-билигниң чырыын тудуп турар мөңгүн субурганның ажыдыышкыны болган. Тураскаалдың дугайында конференцияның аалчыларынга ону тургузарының эгелекчизи Бичелдей Каадыр-оол тодаргай чугаалап берген. Ол боду субурганны езу-чурумга дүүштүр дерип, ооң дөрт талазынга хуу коллекциязындан буддист статуэткаларны тургускан. Тураскаалга мөңгүннү бүгү хөй-ниити демнежип тургаш чыгган. Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң ажылдакчылары хөйнү чыгган, бир килограмм мөңгүннү Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чаагай күзелдер-биле сеткилинден берген. Тураскаалга ниитизи-биле 24 килограмм мөңгүннү ажыглаан.
Республиканың девискээринде ээн, кагдынган тудуглар талазы-биле хемчеглерни дарый алырын Тываның Чазак Баштыңы Ш.Кара-оол Айыткалында киирген. Бо талазы-биле ажылдар тодаргай кылдынып эгелээнин солун-сеткүүлде бижип, теледамчыдылгада көргүзүп, чырыдып турар.Республиканың девискээринде 700 ажыг октаттынган болгаш ээ чок тудуглар бары илереттинген, ооң иштинде 28-и - Кызыл хоорайда. Кожууннар девискээрлеринде тоймаглаттынган, ээн тудуглар хөй, суурларже кирип орарга-ла, хамыктың сузун базып, хевирин үреп турары чараш эвес. Октаттынган оран-саваның тодаргай ээлери бар болза, «тамчыктыг» шөлээн орарга кайын боор, хемчег алыры негеттинип келген.
Тываның күрүне байырлалы – малчыннар Наадымын байырлаан хүннерде тыва чоннуң чоргааралы, алдарлыг чаңгыс чер-чурттуувус, Россияның Маадыры, армия генералы, Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгу төрээн Тывазынга кээп чораан. Июль 12-де Кызылдың Национал парыгында «Хүреш» стадионунга байырлалдың байырлыг ажыдыышкынынга, национал тыва хүрешке 256 мөгениң республика чемпионадынга Сергей Күжүгетович Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле көстүп кээрге, чон үргүлчүлелдиг адыш часкаашкыннары-биле уткаан. Сергей Күжүгетович чаңгыс чер-чурттугларының – тыва малчыннарның ак сеткилдиг, кызымак күш-ажылынга хүндүткелди көргүзүп, амы-хуузунда чүрээниң ханызындан байыр чедирип кээри чаңчыл апарган. «Хүреш» стадионунга болган байырлыг ажыдыышкынга ол сөс алгаш, малчыннарга, көдээ ишчилерге, Тываның бүгү чонунга байыр чедирген:
Чадаана хоорайның чанынга июль 17-ниң дүнезинде «Yстүү-Хүрээ» 15-ки Бүгү-делегейниң дириг хөгжүм болгаш чүдүлге фестивалы эгелээн. Бо чылын фестивальга Дубнодан стартты алган «МузЭнергоТур» хөгжүмчү десантылар доктаап, оруун уламчылаар. Аалчыларның санында Аллен Маршаллдың «Сан ра Аркестр» сураглыг бөлүүн манап турар. Фестиваль эки ажылдардан – Сарасвати (Yстүү-Хүрээ хүрээниң девискээри) субурганның тудуун доозары болгаш хүрээниң чоок-кавы девискээрин аштап-арыглаары-биле экологтуг акция-биле эгелээн. Кежээки үеде Чадаананың стадионунга «Бии-Хемниң өг комплекизи» төлевилелдиң таныштырылгазы болгаш дүнеки онза үе эрттирилгези (джем-сейшн) болган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол АКШ-тан билдингир буддолог, 14-кү Далай-Ламаның эжи, Голливудтуң кинодивазы Ума Турманның ачазы, Колумбия университединиң профессору Роберт Турман-биле ужурашкан.
Буддизм делегейин эргип кезээн американ Тывага бир дугаар келген болгаш ооң чаражын кайгап ханмаанын Шолбан Валерьевичиге чугаалаан. Ооң бодалы-биле, сарыг-шажынга хамаарылгалыг кижи бүрүзүнүң үе-дүптен бээр турар черин дилеп турары Шамбала деп кайгамчык чурт дээрге-ле Тыва бооп турар. Чугаалажыышкын үезинде олар калбак, хөй талалыг, Россияга, ооң иштинде Тывага буддизмни сайзырадырының дугайында айтырыгларны чугаалашканнар.
Таңды кожууннуң Дүрген сумузунуң девискээринде чылдың болур «Тыва – хөгжүлдениң девискээри» аныяктарның өөредиглиг чыыжы бо хүннерде ажылын чорудуп турар. Чурумалдыг бойдус-биле байлак, долгандыр бүзээлээн даглар аразында шапкын агып чыдар Дүрген хемниң эриинде аныяктарның чайгы лагери хөй санныг студентилерни чыыры чаңчыл апарган. Бо удаада база майгын хоорайжыгаш тургустунган. «Тыва – хөгжүлдениң девискээри» аныяктарның өөредиглиг чыыжы 3 дугаар чыл болуп турар. Бо улуг хемчегниң кол сорулгазы – социал чугула болгаш аныяктарның сайгарлыкчы чоруунуң бот-идепкейиниң аргаларын боттандырары, тодаргайлаарга, республиканың муниципалдыг тургузугларының, республикадан дашкаар чер-черлерде студент каттыжыышкыннарның эң-не идепкейжи аныяктарын деткип хаара тудары.
Кандыг-даа байырлалдарның кол хемчеглери найысылал Кызылга болуп эртери чаңчылчаан. Кайгамчык, чараш бойдус-чурумалын кижи чүге-даа деңнеп четпес Тыва чуртувустуң найысылалы — Кызыл хоорайга мурнувуста улуг байырлалдарның кол хемчеглериниң эртерин барымдаалааш, ону аянныг, чараш, каас-шиник кылдыр дериири болгаш чаартылгаларны кылыры көрдүнген. Кызыл хоорай администрациязында бо чаартылга ажылдарын харыылаар удуртукчуларның бирээзи Меңги Хомушкуевич Кара-оол-биле чугааны кылдым.
«Байыр-наадым кайы хире эртип тур?» деп айтырыгны Тес-Хем кожуунга болган байырлал үезинде чондан айтырарга, дараазында харыыларны берген.
Батыгаа Кара-Тоду, Хубсугул аймак, Цагаан-Нуур сумунуң малчыны: «Байырлалды Тыва чуртунуң найысылалы Кызылга хүреш маргылдаазындан эгеледивис. Ресторанга-даа кирип чемнендивис. Оон кончуг солун концерт база көрдүвүс. Ам бо хүнде Тес-Хем кожуунда найырда келдивис. Наадым дыка солун болгаш чараш-тыр. Мен, бодум хуумда, база көдээ ажыл-агыйлыг малчын мен. Тыва чурту дыка онза чараш деп көрүп тур мен. Белеткел эки-дир».
Бай-байлак малчын Тывавыстың кол каасталгазы өг-ле болгай. Ак-ак өглерни көктүг-шыктыг, алгыг-делгем чайлагларга дистиништир типтерге, кайы хире чараш ийик. Ындыг чайлагларның бирээзи ыр-шоорда кирген Тестиң Калдак-Хамар арттың кыры Оргу-Шөл-ле болгай. Өглеривис чокка байыр-найыр өң-чүзүн чок ышкаш апаар. «Наадым-2013» хүннеринде Оргу-Шөлге өглерни чыскаай тиккен. Бир эвес оларны майгыннардан элээн ондаан тиккен, чоогунга машина-балгат тургуспаан болза, оон-даа чараш болур ийик. Эң ылаңгыя «Тулган өг-2013» дээш тыва национал өг көрүлде-конкурузунга киириштирер дээн өглерни.
Самагалдай чоогунда Аржаан деп черге тыва национал байырлалдарның эң-не хөлзээзинниг, маргылдаалыг кезээ - аът чарыжының мөгейикчилери, аарыкчылары хөйү-биле четкилеп келгеннер. Агы-каңгы одарлары чаттылган, чалынныг изиг бо черлерге чоокку чылдарда хөй чон чыглып мөөрейлешпээн. Республиканың малчыннар Наадымынга база Самагалдай суурнуң 240, Тес-Хем кожууннуң 90 чыл оюнга тураскааткан байырлалга аныяк болгаш узак, чыраалаар база челер аъттарның чарыжынга республиканың шупту булуңнарындан ниитизи-биле 380 ажыг чүгүрүктер адааннашкан.
Национал парк. «Наадым—2013-түң» хүрежин көөр дээн улус-чон «Хүреш» стадионунче эртежик-ле шуужуп кирип тур. Хүн эмин эрттир изивээнде 10 шакта-ла эгелээр кылып кааны дыка таарымчалыг-дыр дижип ор бис. Хөгжүм үнү диңмиттелген соонда хамыктың кичээнгейи микрофонда барды. Байыр чедирери-биле чон мурнунче Россияның камгалал сайыды, армия генералы Сергей Күжүгетович Шойгуну чарлап үндүрүптерге, стадионда турган чон диңмиттиг адыш часкаашкыннары, ураа-биле алдарлыг чаңгыс чер-чурттуувусту уткуп алды.
Июль 13. Республиканың малчыннар найыры Наадымның ийиги хүнү. Тес-Хем кожууннуң Калдак-Хамар артының девискээринде Чаа-Оваа шөлү деп чер. Республиканың бүгү чону күрүне деңнелиниң эргезин алган малчыннар байырлалынче чыглып келген. Артты ажып кээрге-ле, хөй машина-балгат болгаш кижилер аразында маңган ак-ак өглер каракка дораан көзүлдү. Көктүг-шыктыг Чаа-Оваа шөлү деп черге Наадымның найысылалдан уламчылаан солун кезээ республиканың муниципалдыг тургузугларының делегацияларының байырлыг чыскаалы-биле эгелээн. Башкарыкчыларның «Амыргын-на, хүндүлүг аалчылар!» дээн дыңзыг үнүнүң соонда Тываның Чазааның үрер хөгжүм оркестриниң үделгези-биле чыскаалды Тес-Хем кожууннуң ээлери кожуун чагырга даргазы Юрий Тыт-оолдуң башкарганы-биле делегация ажытты.
Республиканың көдээ ажыл-агыйының мал адырынга чылдың түңнелдери-биле көскү чедиишкиннерни чедип алган кожууннардан 175 делегаттың база чалаттырган аалчыларның киржилгези-биле малчыннарның VI шуулганы Чазактың хуралдаар залынга болуп эрткен. Хүндүлүг аалчыларның аразында Алтай Республиканың көдээ ажыл-агый сайыды Огнев, кожа-хелбээ Моолдуң Сенгел сумузунда чурттап чоруур тыва делегация база киришкен. Тываның Баштыңы-Чазааның Даргазы Ш.Кара-оол байырлыг хуралды ажыдып тура, күрүне ужур-уткалыг эрге-байдалды алган күш-ажылчы байырлал – Наадым хүнү-биле байырны чедиргеш, онза өөрүп четтириишкинни Моолдан келген төрел чонга дамчыткан.
Ада-чурттуң Улуг дайынынга немец-фашизм-биле дайылдажып, бөгүнгү тайбың чуртталганы камгалашкан тыва эки турачыларның аъттыг эскадронунуң сөөлгү дайынчызы Вера Чулдумовна Байлакты сөөлгү орукче үдээриниң езулалы Алдан-Маадыр аттыг Национал музейге эрткен. Эрес-маадырлыг дайынчы, эрес-кежээ ажыл-ишчи өгбези-биле байырлажып алыр дээш дайынның болгаш күш-ажылдың хоочуннары, Тываның найысылалы Кызыл хоорайның чурттакчылары, кожууннардан келген чон, күш-ажылчы коллективтерниң болгаш хөй-ниити организацияларның төлээлери чедип келген. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол маадыр иениң уругларынга, чоок төрелдеринге, чонунга бодунуң болгаш республиканың удуртулгазының мурнундан ханы кажыыдалды илереткеш: «Бистиң эрес-маадырлыг эневис ам-даа үр чурттаарын күзеп чораан мен – деп чугаалаан.
|
|
