Т
ываның Чазаанга «Төп болгаш Соңгу Азия чоннарының көшкүн амыдыралының хөгжүлдези: төөгүзү, амгы байдалы, айтырыглары» деп Бүгү-россия чергелиг IV эртем-практиктиг конференцияның ажыдыышкыны болган. Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар Республика Баштыңы Владислав Ховалыгның өмүнээзинден эртем хуралының киржикчилеринге байырны чедирген. Конференцияның пленарлыг болгаш эртем кезектеринден тургустунган программазының киржикчилери Россияның аңгы-аңгы регионнарындан болгаш кожа-хелбээ чурттардан шинчилекчилерниң айыттынган темага чоруткан эртем ажылдарының дугайында илеткелдерни дыңнаар.
Орус төөгү ниитилелиниң «Ада-чурт төөгүзү» фондузунуң, Россияның Эртемнер академиязының Материалдыг культура төөгү институдунуң болгаш Тываның Чазааның деткимчези-биле эртип турар. Красноярскиниң педагогика университединиң база ооң ректору, төөгү эртемнериниң доктору, профессор Николай Дроздовтуң хууда деткимчези-биле база ТываКУ-нуң доцентизи, чораан болза 65 харлаар Андрей Ашак-оолдуң эгелээшкини-биле эрткен турган.
Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар конференцияның киржикчилеринге байыр чедирип тура, ук хемчег элээн каш онзагай хүннерге: Улуг Тиилелгениң
80 чылы база тыва археологияның 110 чылынга, ССРЭ-ниң Эртемнер Академиязының тургустунганындан бээр 100 чылынга, саян-тыва этнографтыг болгаш археологтуг экспедицияның 65 чылынга тураскааттынганын демдеглээн. Дарганың оралакчызы Төп болгаш Соңгу Азияның көшкүн чоннарының археологиязын, этнографиязын база төөгүзүн өөрениринге конференцияның онза ужур-утказын демдеглээн. Сарыгларның чугаазы-биле алырга, конференция Төп болгаш Соңгу Азияның чоннарының төөгүзүн шинчилээр арга-хевирлер талазы-биле арга-дуржулганы шиңгээдип, билиглерни алыр эки арганы аныяк эртемденнерге бээр. «Каттыжылга болгаш чурагайжыдалга үезинде Төп Азия чоннарының төөгүлүг сактыышкынын кадагалап арттырарының кол негелдези эртем шинчилелдерин мөөңнээринде» - деп, Чазак Даргазының оралакчызы демдеглээн. Ынчангаш эртем ниитилелиниң мурнунга эртем лабораторияларының иштинде шинчилел төлевилелдерин кады ажылдаарынга болгаш боттандырарынга күжениишкиннерни каттыштырар айтырыг тургустунуп келген.
Эртем хуралының пленарлыг кезээнге киржикчилер «Россия империязының казахтарның Биче болгаш Ортумак каттыжыышкыннары-биле удур-дедир харылзаада түрк-моол политиктиг ужур-чаңчылдар», «Соңгу Азияда кижиниң бурунгу миграция оруктары» темаларга, «Россияның төөгү-культура өнчүзү болур чаңчылчаан тыва көшкүн амыдыралды кадагалап арттырары болгаш сайзырадыры» төлевилел, Тываның бурунгу культуразының үе-чадазы база чылдарының, амгы үениң тыва байырлалдарының этнографтыг онзагай чүүлүнүң дугайында илеткелдерни дыңнаан.
Пленарлыг кезек соонда темалыг шөлдерге конференция уламчылаан. Көрүкчүлерге Төп болгаш Соңгу Азияның бурунгу болгаш үндезин культураларын шинчилээниниң төөгүзүн, Тывада православ шажынның төөгүзүн болгаш культура тураскаалдарының дугайында, эрте-бурунгу көшкүн амыдырал үезинде чоннарның сөөк оюп сиилбиир уран чүүлүнүң дугайында болгаш өске-даа илеткелдерни таныштырган. «Төп болгаш Соңгу Азияда этноөскерилге болгаш этносоциал ажыл-чорудулга» деп бөлүкке көшкүн чоннарның дылын, төөгүзүн, культуразын кадагалап арттырарының дугайында чугаалашкан. Бөлүктерниң ажылы даарта уламчылаар.
Конференцияның киржикчилери А.Ч. Ашак-оол аттыг Төп Азияның чоннарының төөгүзүнүң болгаш материалдыг культуразының музейинге «Тыва археологияның хөгжүлдези» деп делгелгениң ажыдыышкынынга киришкеннер, ында А.Ашак-оолдуң «Тываның бурунгу үелерден эгелээш моол эжелелге чедир чер ажылы (бистиң эрага чедир III муң чыл – XIV век)» деп монографиязының таныштырылгазы база болуп эрткен.
Конференцияның киржикчилери Бии-Хем кожууннуң Аржаан базырыын болгаш Туңнуг-1 базырык казыышкыннарын сонуургап үнер.