Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы 2025-2030 чылдарда хой болгаш өшкү ажыл-агыйын хөгжүдер комплекстиг хемчеглер планының төлевилелин белеткээн. Тыва Республиканың Баштыңының 2025 чылдың январь 21-де 15 дугаарлыг чарлыы езугаар, регионнуң агроүлетпүр комплекизиниң адырында күрүне политиказын боттандырар документини ажылдап кылган.

Хемчеглерниң сорулгазы – шээр малдың баш санын камгалап арттырары база көвүдедири, амгы үениң өстүрүп-ажаар болгаш семиртип-азыраар технологияларын ажыглап “тыва хой эъди” ылгавыр демдектиг эъттиң шынарын бедидери, эътти шынарлыг ажыглаары. Тываның экономиказында хой ажыл-агыйы чугула рольду ойнап турар болгаш, көдээ кожууннарның чаагай чоруун база чоннуң амыдырал-чуртталгазының өзээ болуп чоруур. Уксаалыг аныяк малды садып ап база боозадылганы ажыглап тургаш, Тывада шээр малдың тыва фондузун деткип, күрүне деткимчезиниң хемчээлин улгаттырарынга нормативтиг баазаны сайзараңгайжыдар ужурлуг. Ол ышкаш хой болгаш өшкү өстүрүп көвүдедир инвестиция төлевилелдерин деткип, малдың продукциязын болгаш күш-шыдалын экижиткен ажыл-агыйларны деткиир.

Төлевилел республиканың бюджет хоойлужудулгазынга өскерилгелерни киирип, төрүүр малдың баш санынга 300 рубль чедир, бир кил дүктү бүдүргени дээш 30 рубль база мал-маганның чамдык хевирлерин – кошкар болгаш хуна бажын ажаап-өстүргени дээш чылда субсидия акшазын 3000 рубль чедир көвүдедирин саналдаан.

Тыва хой болгаш өшкүнүң уксаазының үнезин экижидери-биле чыл санында 10 муң баш хойларны боозадыры планнаттынган. Республикада уксаазы эки малдарны шилип тургаш, бүдүрүкчү кошкарлар болгаш хуналарның аңгы коданнарын тургузар.

Хой болгаш өшкү ажыл-агый комплекстерин тударынга инвесторларны хаара тудуп, инвестиция төлевилелдерин боттандырары планнаттынган. Ындыг төлевилелдерниң бирээзи-биле «Тыва хой эъди» ылгавыр демдектиг, долу ажылдыг эът бүдүрүлгезин ажыдар. Тываның Баштыңы Дээди Хуралга 2025 чылда бодунуң айыткалында төлевилелди ажылдадырын чарлаан. 

Тус черниң көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлери «Агростартап» база «Өг-бүле фермазы» программалар таварыштыр күрүне деткимчезин алырлар. «Агростартап» программаның киржикчизи грантыны алган соонда, 5 чыл иштинде ажылдаары, айыттынган көргүзүглерин чедип алыры албан. Грант алырынга боттуг негелдениң бирээзи – боду 10 хуудан эвээш эвес акша түңүн киирер. Өг-бүле фермаларын тургузарынга 30 млн рубль чедир гранты деткимчезин бээр, а алыкчы 40 хире хуузун кады акшаландырар. Көдээ ажыл-агый яамызы грант алыкчызының кады акшаландырыышкынының түңү 12 млн. рубль чедип болур деп, тайылбырлаан.

Хой кыргыкчыларының көжүп чоруур бригадалары, хой чуур оңгачалар организастаар сезионнуг ажылдар дээш, хой ажыл-агыйларынга ачы-дузаны база көргүзер. Сезоннуг ажылчыннар социал керээ програмазы-биле хой ажыл-агыйларынга ачы-дуза көргүзеринче хаара туттунар.

Адырны хөгжүдериниң “орук картазының” төлевилелинде малчыннарга социал деткимчени, ооң иштинде диспансеризацияны, санаторлуг-курорт эмнээшкинин болгаш өөредилге черлеринче оларның ажы-төлүн мурнады бижидер дугайында чиигелделерни болгаш магадылалдарны саналдап киирген. Хой болгаш өшкү ажыл-агыйын нептередири-биле республиканың «Наадым» малчыннар байырлалының тиилекчилерин тодарадыр үнелелче малчыннарның чедиишкиннерин айтырын планнаан.

Төлевилелди бюджет акша-хөреңгизи, хаара туттунган инвестициялар, социал керээ программазының акша-хөреңгизи болгаш күрүне деткимчезиниң өске-даа хевирлери акшаландырар. Планнаттынган шупту хемчеглерниң күүселдези регионда шээр малдың ниити баш санын 2030 чылга чедир 1,2 млн. баш, а Тывада хой эъдин бүдүрериниң хемчээлин 8 муң тонна чедир көвүдедир ужурлуг.