2013 чылдың кол девизи — «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилел Тываның Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң Айыткалы-биле боттанып эгелээн. Ооң баштайгы шилилгезинге делгелге май 24-те «Сүбедей» спорт комплекске эрткенин кончуг эки сактыр бис.
Аңаа тус черниң «Тывага бүдүрген» продукциязын делгеп салган сайгарлыкчыларның идепкейлии-биле киришкенин демдеглевес аргажок. Оларның малдың сүдүнден янзы-бүрү аъш-чемни кылганын, ыяштан, демирден, честен болгаш пөстен даарап бүдүрген барааннарын магадап көргеш, кайгамчык уран-шевер, алдын холдуг чон-дур деп үнелээр-дир мен.

Тыва Республиканың шупту муниципалдыг тургузугларында чоннуң бедик көдүрлүүшкүннүг боттандырып эгелээни «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелиниң Чаа-Хөл суурдан киржикчизи, хууда сайгарлыкчы Орлан Болатович Балчый. Аныяк, чүткүлдүг сайгарлыкчының кылып, тудуп кирген сүт болгаш оон барааннар болбаазырадыр биче бүдүрүлгениң тудуунга бардым. Сайгарлыкчы сүт болбаазырадыр «Колакс» модульдуг биче цехти Москвадан чагыттырган. Амгы үеде ону тургузары-биле хоолайларны салып турар. 5 хире метр ханы чер иштинде улуг доскаарны, суг хоорзаларын эптей хайындырган, сай-даш төккен, довурак эшкен ажылчыннарның чайы-даа чок. 

Чаа-Хөл чоогунда артты ажып келгеш, суггаттыг сиген шөлүнде хайныгыышкынныг иженген бөлүк ажылчыннарның чанынга келдим. Кожуун-биле атташ хемниң шынаазын дургаар чаттылган шөлдерде сигенниң баштайгы дүжүдүн кезип доозуп турар болду. Шалыпчылар кышка мал чемин четчир кылдыр белеткээр сорулгалыын чугааладылар. Эрткен кыштың соогу болгаш кылын хары чонну кичээндирипкени ол. Ажыл-ишчизи арнындан-на илдең, улгады берген сигенчиден чугаа эреп, айтырыг салырымга: «Аскак хой ырады, кызым» — дээш, ажылын саат чокка уламчылай берди. Кылган-туткан ижи дээнде кызымак, олут орбас чон-дур деп бодап кагдым.

Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының дыңнадып турары-биле алырга, Тере-Хөл кожуундан аңгыда, шупту кожууннарда мал чеминиң белеткели шуудап эгелээн. Август 5-тиң байдалы-биле алырга, 17 204 гектар шөлде сигенни кескен, ооң 13 656 гектарында сигенни сарааттаан. Ниитизи-биле 12 667 тонна сигенни белеткеп алган.

Тываның Чазаа республиканың келир үеде бюджединиң үндезинин тургузар күрүне программаларының даңзызын тургускан. Ол дугайында Тываның Чазааның чогуур Айтыышкынынга атты салган. Даңзы кол социал-экономиктиг угланыышкыннар талазы-биле 16 күрүне программаларындан тургустунган, оларның кайызы-даа бодунуң оочурунда регионнарның база ведомстволарның тускай сорулгалыг программалары хевирлиг кылдыр биче программаларже адырланган. Республика бюджединиң кол өзээн тургузуп турар регионнарның база ведомстволарның тускай сорулгалыг программаларының даңзызы ниитизи-биле 43 төлевилелдерлиг. Тываның Экономика яамызының дыңнатканы-биле алырга, Чазакче киирген күрүне программаларының даңзызы ам-даа долу эвес, немежип болур. 

Республиканың Тудуг яамызы биле Капитал тудуг эргелелиниң база тудуг организацияларының удуртукчуларының болгаш специалистериниң киржилгези-биле үнүүшкүннүг хуралды Тыва Республиканың Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит эрттирген. Ооң кол сорулгазы – тудуг объектилеринде херек кырында байдалды ханы сайгарып, берге айтырыгларны тодарадып, оларны дарый шиитпирлээриниң оруктарын кады дилеп тывары.

Таңды кожууннуң төвү Бай-Хаак суурда «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелин езугаар баштайгы белеткел пунктузу — садыг ажыттынган. Аңаа дүктү, кешти, эътти дужаап болур азы эът садып-саарар черни арендага ап болур. Белеткел пунктузунуң баазазынга чурттакчы чондан кат-чимис, ногаа, мөөгү аймаан база хүлээп ап эгелээр. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2013 чылда кожууннарга ийиден эвээш эвес мындыг объектилерниң ажылын катап тургузарын республиканың Хереглекчилер эвилелинге дааскан турганын сагындырып каалы. «Арат» белеткел пунктузун эзиртпес суксуннар үндүрүп турган цехтиң 15 чыл ээн турган оран-бажыңында ажыткан.

Моол күрүнениң Баян-Өлгий аймааның, Сагсай база Улунхус сумуларының азыраан шээр болгаш мыйыстыг бода мал-маганының аразында ящурнуң (чараалаар аарыг) аарыының тывылганы-биле Тыва Республиканың мал эмнээр федералдыг хайгаарал албаны бистиң девискээрже бо аарыгның дамчып келир айыылы барын дыңнадып турар. Ящур — азырал мал-маганның болгаш черлик адыр дуюглуг амытаннарның халдавырлыг болгаш дүрген нептерээр аарыы. Аарыгның тодаргай демдектери: мал халыыдаар, аас иштинге болгаш эмиглериниң база даван-даяк талазының кежинге оюлганнар тыптып кээр. Колдуу аныяк малдар аарыгны бодунга дүрген шиңгээдип алыр болгаш аарып эртери берге болур.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чаңгыс эвес: «Тываның келир үези бистиң эрес, кызымаккай, шудургу, бурунгаар көрүштүг, эртем-билиг чедип алган аныяктарывыстан улуг хамааржыр» — деп чугаалап турар болгай. Ынчангаш тускай эртем чедип алгаш, төрээн черинче ээп келген оолдар, кыстарның моон соңгаар салым-чолу, амыдыралы, оларның келир үеде сорулгалары кижини ала-чайгаар сонуургады бээр. Чоокта чаа Красноярск хоорайда Россияның социалдыг күрүне университединиң (РКСУ) доозукчузу, Красноярск хоорайда Тывадан студентилер чыыжының даргазы, спортчу, хөй шаңнал-макталдарның эдилекчизи Алексей Чанзанович Тюлюш-биле чугаалаштым. «Турза — узун, тутса — мөге» аныяк оолдуң чүгле даштыкы хевири чаагай эвес, а иштики делегейи база онзагай, байлак, тодаргай туруштуг кижи болду.

Кызылдың мэриязы Кызылдың автотранспорт бүдүрүлгезинге садып бергени «Форд» марканың алды чаа автобустарын таныштырып көргүскен. Эрткен неделяда автобустар Нижний Новгород хоорайдан чедип келгеннер. «Фордтар» хоорайга пассажирлер сөөртүр — оларга 19 «а» дугаарлыг, Бай-Хаакская кудумчузундан ЧЭТ-ке чедир халыыр чаа маршрутту ажылдап кылгаш, ажыткан. Чаа автобустар республиканың найысылалының 100 чыл юбилейиниң бүдүүзүнде кызылчыларның аргыжылгазын элээн экижидер ужурлуг. Хоорайның мэри Владислав Ховалыг чаа, пассажирлерге таарымчалыг автобустарны садып алганы пассажирлер аргыжылгазында ажылдап турар сайгарлыкчыларга кончуг эки үлегер дээрзинге бүзүрелдиг.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тыва улустуң амыдырал-чуртталгазынга, республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге орус дылдың улуг ужур-дузазын кезээде демдеглеп, тыва аныяктар орус дылды эки өөренип алырынче сагышты үргүлчү салып келген. Орус дыл Тываның аныяктарынга эртем-билигге өөрениринге, чуртталгага боттарының оруун тып алырынга, чедиишкинниг кижилер бооп өзүп сайзыраарынга идегелдиг даянгыыш деп, ол санап турар. Орус дылды уруглар, оолдарга улам ханы өөредир талазы-биле санал-оналды Шолбан Кара-оол — бо-ла үндүрүп кээр удуртукчу. «Орус дылды бистиң ажы-төлүвүстүң кошкак билири амыдыралга орукту тып алырынга оларга шаптыктап, чамдыкта эртем-билигже, салым-чаяанының ажыттынарынче, сагыш-сеткилиниң сайзыраарынче орукту дуглап турар. Оон ыңай, орус дылды тыва аныяктарның эки билири республиканың экономиктиг хөгжүлдезинге эргежок чугула» — деп, ол чаңгыс катап эвес чугулалап чугаалаан.

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол десантниктерге Агаар-десант шерииниң хүнү таварыштыр байыр чедирген. Шолбан Валерьевичиниң байыр чедириишкининде:
«Хүндүлүг шериг-десантниктер, агаар-десант шерииниң хоочуннары! Силерге Россияның агаар-десант шерииниң хүнүн таварыштыр байыр чедирип тур мен! Агаар-десант шерииниң хүнү шагда-ла онза шериг байырлалынче шилчээн. Ону бүгү чурт онза эр соруктуң, тергиин эки ат-алдарның болгаш кызыгаар чок эрес-дидим чоруктуң байырлалы кылдыр демдеглеп турар.

Дүүн, август 2-де, найысылалдың төөгүлүг черлериниң бирээзи Тиилелге шөлүнге Россияның агаар-десант шерииниң хүнүнге тураскааткан Ада-чурттуң Улуг дайынынга амы-тынын берген солдаттарның тураскаалынга чечек дээрбээн салыр байырлыг езулал болуп эрткен. Аңаа дайын хөделиишкиннериниң хоочуннары, агаар-десант шерииниң шериглери база өзүп орар аныяк салгалдың төлээлери болгаш аалчылар киришкен. Тиилелгениң шөлүнде дайынчы темалыг ырлар байыр шинчи киирип, чаңгыландыр дыңналган. Байырлыг парадка агаар-десант шерииниң улуг болгаш аныяк төлээлери, республиканың кадет корпустуң кижизидикчилери, «Аныяк гвардия» партияның аныяк кежигүннери болгаш Каа-Хем кожууннуң уругларның «Отчизна» шериг-патриотчу лагериниң оолдары каас-шиник хептиг чыскаалган.

Тывада Интернет ачы-дузазының өртээниң аарының дугайында айтырыг республикага чаңгыс удаа эвес көдүрлүп турган. Россияның өске девискээрлеринге деңнээрге, Тывада Интернет четкизиниң ачы-дузазының өртээниң аары шын. Мындыг байдалга «Тывасвязьинформ» ажык акционерлиг ниитилелдиң эрттирип эгелээни Интернетке халас коштунуп ап болурунуң акциязы чамдык кижилерни кайгадыпкан. Бо акцияның дугайында «Тывасвязьинформ» ажык акционерлиг ниитилелдиң чиңгине директору Сылдыс Хертектен сонуургадывыс.

Июль 10-12-де Тываның найысылалы Кызыл хоорайга «Түрк руника: дыл, төөгү, культура» аттыг улуг эртем шуулганы болган. Конференция даш көжээлерде оюп бижээн даштыкы хевири руна хевирлиг бижиктерни тодарадып номчаанындан бээр 120 чыл болганынга тураскааткан бооп турар. Ооң-биле кады бо хире улуг ужур-уткалыг конференцияны тыва тюркологияның тургузукчуларының бирээзи болур З.Б. Чадамбага, ооң 85 харлап турар ою таварыштыр, бараалгатканы кончуг шын.