Эдерге хек, базарга көк Чеди-Хөл

Чеди-хөлчүлер малчыннарының ажыл-ижин түңнеп, Наадым байырлалын Сайлыг сумузунуң көктүг-шыктыг стадионунга эрттирген. 

Бо удаада оларның байырлалы мурнуку чылдардан ылгалдыг болуп, кызылчылар хоорай хүнүн малчыннар-биле кады демниг демдеглээннер. Кызылчылар биле чеди-хөлчүлерниң кады ажылдажылгазы ол хүнден эгелээн. Долгандыр ногаан, шыргай арга-эзимниг бедик даглар бүзээлээн суурнуң стадионун каас-шиник кылдыр дерип каанын көрүптерге-ле, езулуг байырлал шинчилиг. Докулчак ак кидис өглер, сумулардан келген аалчыларның чаглактаныр майгыннары база ында-мында шаараңнашкан улуг-бичии, аът-хөлдүг улус-ла хөй. Кымыскаяктар өөнге дөмейи аажок.

Наадымның киржикчилериниң чыскаалы. Ооң бажында дерип каан аъттарлыг, тыва хептерлиг аът мунукчулары баштап алган. Оларның соонда кожууннуң депутаттары, Сайлыг, Хендерге, Элегес, Хөлчүк, Чал-Кежиг сумуларының көдээ ишчилери, Хову-Аксының албан черлери болгаш Кызыл хоорайның мэриязының ажылдакчылары чыскаалыпкан. Элегестиң муңчу малчыны Вячеслав Маскыр байырлалдың тугун көдүрдү.

Россияның, Тываның ыдык ырлары чаңгыланган соонда, ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол  чеди-хөлчүлерге байыр чедирди: «Чеди Хөл — ада-өгбелеривистиң чурту, онзагай төөгүлүг чер. Бөгүн каас-чараш чурумалдыг черде Наадым байырлалы онза, солун эртип турар. Малчыннарның чымыштыг ажылын чылдың-на үнелеп, демдеглээр чаңчылдыг бис. Силерниң Чеди-Хөл кожууну мал бажының санын өстүрер талазы-биле мурнуку чылдар-биле деңнээрге, эки көргүзүглерлиг. Ол малчыннарның кызымак ажылының бадыткалы-дыр. Кожуунда ниитизи-биле бода малдың саны — 6191, ооң иштинде инек —  2271. Шээр мал саны 36739 чедир өскен. Чылгы 2570 баш четкен. Моон-даа соңгаар кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге ам-даа үлүг-хуувусту киирип, дузалажыр бис. Силерниң кожуунда Кызыл хоорайның ажылдакчылары хемчеглерни эрттирип келгени өөрүнчүг. Мэрияның кожууннар-биле демниг ажылдажылгазының эгелээни ол. Эр хейлер!

Удавас сентябрь айда болур соңгулдалар дугайында база чугаалаайн. «Чаңгыс демниг Россия» партиязының мурнундан мени томуйлаан. Оон ыңай Тываның Россияга бактаап киргениниң болгаш Кызыл хоорайның тургустунганының 100 чыл оюнун демдеглээр бис. Аңаа шупту демниг болуулуңар, бот-боттарывысты деткижээлиңер! Мээң чонум мерген угаанныг, хей-аъды бедик, хүндүлээчел. Бистиң ажыл-иживис ам-даа күштүг херелденир болзун, чонум!» – деп, ол чугаалаан. Көдээ ажыл-агыйны сайзырадырынга үлүг-хуузун киирип турар   мурнакчылар — Элегес сумузундан Майя Оюнга, Хендергеден Болат-оол Маадыга, Чал-Кежигден Соскал-оол Оюнга, Элегестен Шаала Долаанга, Адыг-оол Сотпага, Кушкаш-оол Дыртык-Карага болгаш Федосья Душкун-оолга хүндүлел бижиктерни тывыскан. Көдээ ажыл-агыйның 90 харлыг хоочуну Чалапаа Оюнга  юбилейлиг медальды тывыскан.

Оон аңгыда Чеди-Хөлге биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту деткиири-биле миллион рубльди, төлевилелдерге база ол хире түңнүг акшаны немей тывыскан. Элегес суурда «Теремок» уруглар садынга септелге кылырынга 14 миллион 902 муң рубльди база Ак-Тал школазының спорт залынга капитал септелгени чорударынга 800 муң рубльди, кожууннуң кезер эмчилеринге 500 муң рубль өртектиг чаа дериг-херекселди Тываның Чазаа деткимче кылдыр берген.

Эрткен чылын чаа ЧЭТ тудуун кылып бергенин, бо байырлалда база дыка улуг деткимчени көргүзүп турарынга кожуун чагыргазының даргазы Карим Сагаан-оол Тываның Чазаанга өөрүп четтиргенин чеди-хөлчүлерниң өмүнээзинден илеретти.

ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол малчыннар-биле база ажык чугааны кылган. Аргыштырылга оруктарын кылырын, кыштагларже чырыкты киирерин база эът, сүт, дүк болбаазырадыр биче бүдүрүлгелер тургузар дугайында айтырыгларны тургускан.

Экиге эки улажыр, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы К.Даваа, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый, Өөредилге болгаш эртем яамылары, Кызыл хоорайның Төлээлекчилер Хуралының Даргазы Дина Оюн база өске-даа албан черлериниң төлээлери чеди-хөлчүлерге байыр чедирип, хүндүлел бижиктерни тывыскан. Чеди-Хөл кожууннуң тулган чемпиону, Хөлчүк сумузунуң малчыны Виталий Эренчин болду. Элегестиң малчыны Мөңгежик Ондар, Хендергеден Виталий Бады база шаңналга төлептиг болганнар.

Малчыннарга шаңнал-мактал тывыскан соонда, шаг-төөгүден бээр тыва кижиниң хан-дамырында сиңниккен аът чарыжы, хүреш маргылдааларын эрттирген. Бо адаан мөөрейлиг оюннар чокта, бистерге байырлал эртер эвес.

Аът чарыжы

Аът чарыжынга кожууннуң алды сумузундан чылгычылар аъттарын чарышка киириштирип чедип келген. Чылгы малга ынак оолдар дыка хөй-дүр. Аныяк, чүгүрүк аъттарга Чал-Кежигден Даш-оол Оюннуң чүгүрүк чаваазы бир дугаарында келген. Ийи дугаарында Хендергеден Буян Оруспайның аъды, Хендерге сумузундан Геннадий Натпит-оолдуң аъды үш дугаары болган. Челер аъттардан Хендергеден Радик Маскырның челер аъды мурнап келген. Ийиги, үшкү черлерни Элегестен Чаш-оол Кыргыстың, Хендергеден Алдай-оол Аракчааның аъттары ээлээн. Улуг чүгүрүк аъттарга бирги черде Хендергеден Мерген Сотпаның аъды, ийигизинге ол-ла сумудан Аян Хүрбениң, Элегестен Айдыс Иргиттиң аъды үш дугаарында халдып келген. Чыраа аъттардан Элегестен Түмен Ондарның аъды бир дугаарында, Хендергеден Эрес Комбунуң ийи дугаарында маңнап келген. Чүгүрүк, чыраа, челер болгаш улуг  аъттарның ээлеринге хүндүлел бижиктерни болгаш белектерни тывыскан. Чеди-Хөлде аът чарыжының чылдың-на сайзырап кел чыдарын, бо чылын аъттар маңнаар орукту эптиг кылганын ТР-ниң Көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы, кожууннуң улуг мал эмчизи, кол шииткекчи Роман Бадыр онзалаан.

Хүреш

Хүреш эгелээр деп турда, кудай-дээрниң аажы-чаңы өскерилген. Булут чок, аяс көк дээр, хүннүң херелдери изиңнедир дээп турар. Парад-чыскаал соонда, дүъш эрте бергенде, хенертен кудай-дээр та канчаары ол, кызаңайнып, диңмиреп, хадымырлап-ла келди. Тайга чер болгаш ындыг, агаар-бойдузу сериин, хуулуп, өскерлип-ле тур. Чогум чаъс чагбайн эрте берди.

Агаар-бойдустуң арай каржыланып, чаңнап турарын-даа тоовайн, мөге кижи кандыг-даа бергелерге торулбас болур дээнзиг, аныяк оолдарны хүрежири-биле ат-сывын бижидеринче кол шииткекчи ТР-ниң Дээди Хуралының депутады Радислав Наважап чарлапты.

Бо хүрешке чүгле Чеди-Хөлдүң мөгелери эвес, кожазы Өвүрнүң Начыннары болгаш аныяк, шыырак мөгелери аал­дап келген. Арай-ла сезинчии кончуг, мен дораан-на өвүржүлерниң бараанын көргеш, болар тиилеп каар деп баш бурунгаар билдим. Чеди-Хөлде чаа өзүп орар аныяк мөге оолдар бар-дыр. Тываның ол-бо чүгүнден келген мөгелерниң аттарын адааш, базарга чымчак, оът-сигенниг  шөлче үндүр чалап-ла тур. Сөөлгү салыгда, шынап-ла, Өвүрнүң үш база Улуг-Хемден аныяк мөгези арты. Ачыр-дачыр тудушкан түңнелинде Начын мөге Ким Седен-оол  шүүлген. Yжүүр былаашкан мөге Айдыс Куулар. Yш-дөрттү Өвүр кожууннуң Арзылаң мөгези Отчугаш Тежик биле Камгалакчы Монгуш үлешкен.

Базарга көк, эдерге хек боду бүткен чараш бойдустуг кожууннуң бо чылгы Наадымын түңнеп ора, чурттакчыларындан айтырып, сонуургадым.

Тимур Оюн, кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы: «Бо Наадымда Кызыл хоорайның хүннерин мында эрттирип турары дээрге бистиң-биле быжыг харылзаа, демниг ажылдажылга болгаш сайзырал-дыр. Көдээ ажыл-агый көргүзүглери-биле эки деп үнеледип турар бис. Кожуунда 6 муңчу малчын бар. Арат ажыл-агыйлыг болгаш дузалал ажылдыглар база хөй. Малчыннарга херек чүүл — сүт, эът, дүк болбаазырадыр бүдүрүлгелерни тургузары.  Дүктен кидисти, кидистен улуг-биче чадыгларны дээш, оон-даа өске ажылдарны кылырын моолдар айтып берип, өөредип турлар. Бистиң улус ук-төөгүзүнден черле уран-шевер болгаш өөрениичели кончуг-дур. Боттары моон ыңай кидистен кылыгларны кылып чоруй баар дээрзинге бүзүрээр мен».

Чалапаа Оюн, 90 харлыг хоочун: «Мен 27 чыл дургузунда малчыннадым. Шаанда кожуунга өреге бүрүзүнден аъш-чем, идик-хеп чыыры-биле Кызыл-Кошка база ажылдаан мен. Төөгүнү чугаалаар болза, узун. Амгы үениң сайзырап турарын көрүп тур мен. Чылдың-на бистерни утпайн, бээр чалап турар даргаларымга өөрүп четтирдим».

Кушкаш-оол Дыртык-Кара, Элегес сумузунда малчын: «Кара чажымдан өскен черим – Элегес. Ам 74 харлыг мен. Бичиимден тура, хой кадарып өстүм, ам бо-ла ажылымны уламчылап чор мен. Кожуунга чылдың-на малчыннар байырлалын эрттирип турар. Бо чылын оон-даа эки кылдыр көрүп, сонуургап тур мен. Мээң ажылымны үнелеп, шаңнал-мактал берип турар удуртукчуларымга четтирдим».

Нелли Тожулуг, Хову-Аксында «Светлячок» уруглар садының эргелекчизи:«Малчыннарывыс-биле кады оюн-тоглаалыг байырлалды чылдың-на эрттирип турар бис. Доозукчулар аразынга спартакиада, аът чарыжы, хүреш оюну болгаш культура-массалыг хемчеглер болгулаан.Чеди-хөлчүлер идепкейлиин көргүскен. Кызыл хоорайның мэриязы аалдап келгеш, биске белек-селекти тывысты. Дыка өөрүнчүг-дүр».

Елена Донгур-оол, Чеди-Хөл кожууннуң чагырга даргазының оралакчызы: «Бистиң кожуунувус төөгүлүг черлер- биле онзагай. Чеди-Хөл, Доржу-Хөл, аржаан Хүрегечи дээш, оон-даа өске. Адааным черлерде малчыннар малын кадарып, өстүрүп чоруурлар. Оларның байырлалын чылдың-на демдеглээри чаңчылчаан. Бо чылын бедик деңнелде келген деп болур. Кожуунувусту хөгжүдер дээш кызып ажылдап турар бис. Хүрээ тудуу эгелээн, ам удавас доостур. «Бодрое утро» төлевилелди биске таныштырганы солун. Кыдаттан мастер башкыны улус дыка сонуургаан. Кызылдың хүннерин маңаа демдеглээни уттундурбас болуушкун  болду. Олар чон ортузунга спортчу оюннарны эрттирип, танцы-самны көргүстү. Моон-даа соңгаар кады ажылдаарын дугуруштувус. Кызылдан келген аалчыларывыс хөй, хоорай чагыргазы, журналистер, эмчилер, депутаттар болгаш оон-даа өскелер бар».

Роберт Күнзек, Ушу спортунуң тренер башкызы: «Бо кожууннуң чурттакчыларынга «Бодрое утро» төлевилелди кыдат мастер башкы Чжоу Дуншань-биле таныштырып келгеш, эртен эрте сула шимчээшкиннерни көргүзүп, кылдыртывыс. Дыка сонуургак чон-дур, 100  кижи келген».

Чеди-Хөлдүң Наадымы тыва хүреш оюну-биле дооступ, солун болгаш бедик деңнелге эрти.

Ася Базыр-оол.