Кызыл хоорайны кымнар каастаарыл?

Тывага июнь 1-де делегейниң бирги скульптура шуулганының киржикчилериниң белеткеп кылганы элээн каш чаа скульптуралары сентябрьда Тываның чаарттынган найысылалын каастай бээр.

Тыва уран-шеверлер Москвадан, Красноярскиден, Моолдан болгаш Киргизиядан келген коллегалары-биле кады бир ай ажыг үениң дургузунда маны-даштан кижилерниң, мал-маганның дүрзү-хевирлерин чонуп кылып турарлар. Ол кылыглар тыва черге көшкүн чоннуң амыдыралын долузу-биле көргүзер.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол оларның ажылдап турары шөлчүгежинге чораан. Республика удуртукчузунуң кичээнгейи дээш скульпторлар өөрээн болгаш боттарының ажылының дугайында улуг сеткил-ханыышкын-биле чугаалап турганнар. Хевир-дүрзүлерниң онзагайын өөрүнден дыңнаанын Чазак Даргазы чугаалаан болгаш оларның авторлары-биле таныжып алыр сорулгалыын, дүрзүлерни каяа тургузарын оларның-биле сүмележир күзелдиин дыңнаткан.

«Хатка уткуштур» деп скульптура дээрге бурунгаар чүткүлдүг кижиниң овур-хевири. Ону Москва областан келген Россияның алдарлыг чурукчузу, делегей конкурстарының лауреады, Строганов аттыг уран чүүл училищезиниң профессору Степан Сагайко кылып турар. «Кижи кезээде бурунгаар, кандыг-даа бергелер турза, хатка уткуштур чүткүдүп чоруур болгай. Ооң овур-хевири-дир» — деп, Степан Сагайко чугаалаан. 

Скульпторнуң санап турары-биле алырга, ол дүрзүнү бедик черге тургузар болза эки, чүге дээрге ону адаандан көөрге, ужуп чоруур ышкаш сагындырар. Регионнуң удуртукчузу ол ажылды аажок солун деп үнелээн. Сүмележилге үезинде маны-даштан кылган ол дүрзүнү Кызыл хоорайның аэропортунда шөлчүгешке тургузарын дугурушкан, чүге дээрге даштыкы хевири-биле-даа, утка-шынары-биле-даа аңаа дыка тааржыр.

Владимир Гирич Красноярск крайдан келген. Эртемниң болгаш уран чүүлдүң Петровск академиязының корреспондент кежигүнү, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү ол бодунуң ажылын Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан. Ооң кылган тураскаалының ады «Тыва-Россия», тыва болгаш орус чоннарның найыралын ол көргүскен. Чаңгыс дөжектиң кырында тургускан «Россия-Тыва» деп бижиктерлиг ийи стеллада орус болгаш тыва чоннарның төөгүзүнге хамааржыр бурунгу даш чуруктарны болгаш бижимелдерни көргүскен. Ооң кырында хүннү чураан. Ол тураскаалды каяа тургузарын үр боданмааннар, Орус культура төвүнүң чанынга деп санал кижи бүрүзүнде бар болган.

Моолдан келген, ол чурттуң чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, скульптор Сүхээ Одхүү «Малчын» деп ажылды күүсеткен. Ону Национал музейниң чанынга тургузар болза тааржыр деп санаан. Бичии уруун туткан аныяк өг-бүлениң дүрзүзү аныяктарга тудуп турар чаа ордунуң чанын төлептии-биле каастаар, аңаа Бадыланыышкын залы база турар. «Бо дүрзү чүгле чараш көстүр эвес, өг-бүле амыдыралын база көргүзүп турар» — деп, Тываның Баштыңы санаан. Скульптураның автору 2012 болгаш 2013 чылдарда Сибирьге хар скульптуралар фестивалынга болгаш «Тываның суй-белектери» республика делгелгезинге дипломнар-биле шаңнаткан Белек Күжүгет.

Москва областан келген Игорь Малинин «Бичии кадарчы» деп скульптураны кылып турар. Аңаа аът мунган бичии оолду көргүскен, ында кулунчак база бар. Малдар суг ижип турар, а оол дээрже көрген. Ол дүрзү Кызылдың төп шөлдериниң бирээзин каастаар. 

Арат Бегзиниң кылганы «Хөгжүмчү» деп скульптуразын Улусчу чогаадылга бажыңының баарынга тургузар деп шиитпирлээн. Тыва мастер Сайын-Маадыр Байындының «Улуг-Хемниң овур-хевири: Бии-Хем биле Каа-Хем» деп ажылы онза кичээнгейни болдурган. Сөөлүнде барып, ону «Эне-Сай-ие» деп адаар чадавас, чүге дээрге тыва херээжен кижиниң хөрээнде ийи хемниң каттышканын көргүскен хээлер бар. «Амыдыралдың тывылганын көргүзүп турар ханы уткалыг чурук-тур. Чаражын аар» — деп, Шолбан Кара-оол мактаан. Ол скульптура Енисейниң эриин каастаары чугаажок.

Таныжылганың түңнелин үндүрүп тура, Шолбан Кара-оол делегейниң бирги скульптура шуулганының улуг ужур-дузалыын демдеглээн. Дыка хөй төлевилелдер талазы-биле скульпторлар-биле кады ажылдап болур деп ол санап турар. Бо эгелээшкинни уламчылаарын Культура яамызынга болгаш Кызыл хоорайның мэриязынга сүмелээн.

Долаана САЛЧАК.