Ш.КАРА-ООЛ: Тыва дээрге тываларга безин тывызыксыг оран-дыр

19.07.2014

«Звезда» телеканалдың тырттырыкчы бөлүү Тываның девискээринге ажылын бо хүннерде доозуп турар. Ийи неделя дургузунда бөлүктүң кежигүннери бүгү республиканы эргип кезээн. Кызыгаар чоогунуң районнарының чурттакчылары болгаш малчыннары-биле ужурашканнар, аңчылар болгаш балыкчылар-биле чугааны кылганнар. Тываларның хүн бүрү амыдыралын сонуургап көргеннер, а ол ышкаш хоорайжыларның канчаар чурттап турарын сонуургааннар. 

Оларның сорулгазы — амгы Тываның амыдыралының дугайында фильмни тырттырары. Июль 17-де регионнуң удуртукчузуШолбан Кара-оол-биле бөлүктүң ажылдакчылары ужурашканнар, журналист Никита Рудаков айтырыглар салган.

— Протекторатты чарлаан соонда чүс чыл, бистиң күрүнениң составынга Тываның киргенинден бээр 70 чыл эрткен соонда Россия-биле чоокшулажылга Тываны чогумчалыг кандыг чүүлдерге чедиргенил?

— Бир эвес 1914 чылдан эгелеп санаар болза, бистиң чонувустуң амыдыралының бүгү талаларынга өскерилгелер аажок улуг болган. Тыва көшкүн араттарның чурту, үлетпүрү — алдын казып тывар элээн каш черлер, медициназы болгаш өөредилгези — шажын-чүдүлге-биле холбашкан чер турган.

Россияның протекторады тываларны оон бедик культураже — политиктиг, экономиктиг болгаш өске-даа адырларже, амыдырал байдалын өскертир чүүлдерге чедир угландырган. Элээн каш он чылдарның дургузунда Тыва ортаакы вектерниң үезинден — амгы үениң депшилгезинче, феодалдыг ниитилелден — үлетпүр-аграр экономикаже шилчий берген.

Россия-биле демнежип тургаш, Тыва бодунуң күрүнезин бир дугаар тургускан. 1921 чылда революцияның чалгыы-биле ол бот-догуннаан республика апарган. Хамаарышпас чорук Россия-биле харылзааны улам быжыглаан. Тывалар бодунуң республиказын ССРЭ-ниң үлегери-биле тургузуп алган. Кажан дайын эгелей бээрге, ооң дайынчылары Кызыл Армияның талазынга фашизмге удур дайылдашкан. А 1944 чылда республика бот-догуннаашкынындан эки тура-биле ойталааш, Россияның составынга ийиги удаа кирген.

Совет үе дээрге Тывага бүгү-эвилелдиң улуг-улуг тудугларының, гуманитарлыг улуг хемчээлдиг ажылдарның үези болган. Каш-ла чылдарның дургузунда республикага амгы үениң хөй адырлыг үлетпүрү, улуг-улуг көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери туттунган, хоорайлар болгаш суурлар көстүп келген, орук инфраструктуразы, школалар, культура бажыңнары ажыглалга кирген.

Чаа Тываны тудары-биле Россиядан келген кижилерни улуг өөрүп четтириишкин-биле сактып чоруур бис. Бистиң хоорайларывыстың кудумчуларын оларның аттары-биле адаан, тураскаалдарны туткан, чижек кылдыр баштайгы школаларны ажыдарынга болгаш бижик билбес чорукту узуткаарынга киржип турган орус башкыларга тураскаалды тургусканывысты чугаалайн.

— Бир эвес Тыва автономнуг чоруун камгалап арттырып алган болза, хөгжүлдези кандыг болур турганыл?

— Тыва кезээде автономнуг — Россияның составынга аңгы национал-девискээр чер болуп келген. Кажан ТАР 1944 чылда ССРЭ-ниң составынга каттыжып кирер күзелин илередирге, Совет Чазак ону эвилелдешкен республика кылдыр хүлээп алыр деп санал турган деп дыңнаан мен. 16-гы республика кылдыр. Тываларның саны эвээш болган. Чурттуң удуртулгазы өске автономияларга багай үлегер көргүспес деп шиитпирлээн хире. Ооң түңнелинде РСФСР-ниң составынга автономнуг область кылдыр кирген. Автономияның эрге-байдалы чоорту өзүп орган, баштай область турган, оон автономнуг республика апарган.

Бир эвес автономия деп билигни бүрүнү-биле бот-тускайлаң чорук болгаш күрүнениң бот-догуннаашкыны кылдыр көөр болзуңарза, ындыг таварылгада Тыва биле Россияның оруктары башташпас турган ийик. Орус болгаш тыва чоннарның харылзаалары бурун шагдан бээр эгелээн дээрзин бадыткаан бижимелдер ийи чүс ажыг чыл бурунгаар турган. Улаштыр ол харылзаалар улам быжыгып келген.

— Амгы Тыва кайы хире күштүгүл, Силерниң чаш болгаш элээди турган үелериңерден кайы хире ылгалдыгыл?

— Нарын айтырыг-дыр. Мээң бичии чораан чылдарымда бүгү чүүлдер чогумчалыг болуп турган. Меңээ-даа, мээң Совет Эвилелинде үе-чергем кижилерге-даа ол чылдар эң чырык болгаш аас-кежиктиг турган. Бичии кижи бүрүзү уруглар садтыг, школалыг, дээди өөредилге черлиг болзун дээш баш удур-ла сагыш салып турган улуг чуртка төрүттүнген болгаш өскен мен. Ындыг турум чорук болгаш даартагы хүнге бүзүрел улуг өртектиг болур болгай. Ол дээш ада-иевиске, улуг салгалдың кижилеринге курлак чедир мөгеер бис, олар боттарының күш-ажылы-биле ындыг байдалды тургузуп турганнар.

Бо дээрге амыдыралдың бир талазы-дыр. Кижи бүрүзүнүң салым-хуузунуң кандыг болуру билдинмес, дыка хөй  чүүлдер хоруглуг турганын ам көөрге, күзенчиг эвес түңнелдерлиг болуп турар. Политиктиг-даа, экономиктиг-даа амыдыралда ындыг турган. Чамдык элдептиг чүүлдер база тургулаан. Чаңгыс чижек. 70 чылдарда СЭКП аъш-чемниң айыыл чок чоруунуң дугайында программаны хүлээп алган, чүге дээрге барааны чок магазиннерниң баартыктарын долдурары херек болгай. Өске доктаалы-биле ол-ла партия көдээ чонга кызыгаарлаашкыннар тургузуп алган: хуу малдың баш санын кызырарын негээн. Черле ынчаш хуу кижиниң эгелээшкинин деткивейн келген. Көскүлеңневес чорук совет кижиниң дүрүмү турган.

Чаа Россия ол кызыгаарлаашкыннарны дүжүрген. Хамааты кижиниң хостуг чоруун чамдык таварылгада кызыгаарлап-даа турган, чүге дээрге езулуг демократияга ниитилел-даа, чурт-даа белеткенир ужурлуг. Кадыг чурумга өскен аныяктар дораан-на чаа амыдыралды тургузуп шыдавас болгай.

Ындыг турбуже бердинген хостуг  чорук бо хүнде көскү түңнелдерни көргүскен. Тывада-даа ол илдең. ССРЭ үезинде хоруттунуп турган орус культура ышкаш, национал культура аажок сайзыраан-дыр. Хүрээ-хииттерни катап тургузуп турар, чоннуң чаңчылчаан ажылдары кылдынып эгелээн. Мал ажылын көрээлиңер, ынчангы совхозтар буурап дүшкеннер, көдээ ажыл-агый хуу апарган.

Акша-хөреңги, техника, амгы үениң технологиязы чокта, чаңгыс кижи чүнү кылып шыдаарыл деп айтырыг турган. Чамдык эртемденнер безин АYК-че акша салыры кеди чок чүве-дир, агаар-бойдузунуң кадыг-шириининден Тывага көдээ ажыл-агыйны көдүрүп алыры берге деп турдулар.

Өске түңнелди чедип алдывыс. Сөөлгү 10 чыл дургузунда Тывага АYК-түң бүгү тургузуу өскерилген. Тываларның өөренгени мал ажылын сайзырадып эгеледивис. Ооң түңнелинде мал бажының санын дайын мурнунда турган санынга чедирдивис. Амгы үеде ооң баш саны чыл санында өзүп турар.

Көдээ ажыл-агыйны сайзырадырының курлавырлары ам-даа долузу-биле ажыглаттынмаан деп санаар мен. Бүгү Тывада үлетпүр бүдүрүлгезиниң, ылаңгыя республикада байлак минерал-чиг эт курлавырларын казып тыварының талазы-биле улуг-улуг инвестиция төлевилелдери ажылдап турар.

— Республиканың бо хүнде амыдыралы кандыгыл? Бирээде, кижилер кандыг ажылдарда хаара туттунганыл, Тываның девискээринде кол-кол кандыг бүдүрүлгелер ажылдап турарыл? Ийиде, кижилер каяа дыштанып турарыл, кандыг культурлуг хемчеглерни эрттирип турарыл?

— Россияның өске регионнарынга деңнээрге, чонну ажыл-агыйже хаара тудар чорук бисте эң нарын болуп турар. Чурт-биле харылзаа тудар демир-оруу бисте чок. Рынок негелделериниң үезинде транспорт чок чорук совет чылдарда туттунган бүгү үлетпүрнү буураткан. «Тыва даг-дүгү» комбинат 90 чылдарның эгезинде туруп алды, мурнунда ол стратегтиг чиг эттиң 25 хуузун берип турган. Болбаазырадылга үлетпүрүнүң эң улуг бүдүрүлгези «Тыва кобальт» база бодунуң ажылын соксаткан.

Экономиктиг чаа негелдениң байдалдарында каш-ла бүдүрүлге артып каар аргалыг болган, оларның аразында алдын тывыжы, хөмүр-даш компаниялары, а ол ышкаш хоорайларының амыдырал хандырылгазының кол дөстери — чылыг-энергетика бүдүрүлгелери, коммунал албаны дээш, өске-даа. Оларга безин күрүне дуза чедирер ужурга таваржып турар.

Ооң уламындан Тываның ажыл кылып шыдаар кижилериниң барык чартык кезии бюджет адырында — кадык камгалалында, өөредилгеде, культурада, эргелеп-башкарылга черлеринде ажылдап турар. Ындыг турбуже, сөөлгү 8 чыл дургузунда экономиканың боттуг секторун сайзыратканының күсели-биле чонну ажылга хаара тударының тургузуун элээн өскертип шыдаан бис. Сайгарлыкчы чорукту деткип келгениниң түңнелинде биче болгаш ортумак бизнестиң ээлериниң саны барык ийи катап өскен. Олар иштики ниити продуктуну барык 12 хуу хандырган.

Бизнесче суурларның чурттакчыларын хаара тудуп шыдаанывысты онзалап демдеглээйн, ажыл чок кижилерниң дыка хөй кезии ында болгай. Ол сорулгага үш чыл бурунгаар «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелди саналдаан мен. Ооң сорулгазы — көдээниң экономиказын көдүрүптер бүдүрүлгениң суур бүрүзүнге тургустунуп келиринге дузалаары. Ону боттандырар дээш бюджетте, бүгү программаларда бар акша-хөреңгини үндүрүп, ниитизи-биле бир миллиард хире акшаны чыып ажыгладывыс. Ол акшаны мөөрей езугаар үлээн болгай.

Бо ажыл хилис эвес болган. Төлевилел көдээниң чурттакчыларын аажок сонуургаткан. Сайгарлыкчыларның үндүрген саналдары көдээ суурларның санындан оранчок ажа берген. Амгы үеде 127 суурда улуг-биче 170 бүдүрүлге ажылдап турар. Эрткен чылын ол төлевилел ажылдаар чаа 605 олуттарны тургускан. А кол чүүл — көдээниң чонунуң чогаадыкчы чоруун көдүргени, кижилер ону уламчылаарын дилеп, чаа-чаа саналдарны киирип турган. Ол дээрге мурнунда көдээ черге акша чок, кым-бир кижиниң айтырыг шиитпирлеп бээрин манап, азырадыкчы хөөнге  алзып орган үениң орнунга, өске байдалдарның тургустунуп келгени болур.

Инвестицияның улуг-улуг төлевилелдеринге идегеп турарывыс чугаажок. Олар ындыг дүрген эвес-даа болза, шаа-биле күүсеттинип турар. Инвесторлардан бистиң чурттакчыларывысты ажылга алырын, оларны эргежок чугула мергежилдерге өөредирин негеп келген бис. Чижээ, «Лунсин» деп кыдат компания 200 ажыг кижини ажылга тургузуп алды. А ол даг-болбаазырадылга комбинадын ам-даа ажыглалче киирбээнин демдеглээр херек, ынчан ажылчыннар улам хөй херек апаар. Тываның даг-руда компаниязында база бистиң кижилеривис ажылдап турар.

Кызыл — Курагино демир-орук тудуун катап эгелээрге, күш-ажыл рыногунда байдал көскүзү-биле экижиир. Ол тудуг бо чылдың күзүнүнде-ле эгелээр, 2018 чылда доостур. Ооң тудуунга 2 муң хире ажылдаар олуттар тургустунары көрдүнген. Херек кырында 18 муң кижини ажылга хаара тудар апаар, чүге дээрге демир-орук туттунган соонда, улуг-улуг 7 инвестиция төлевилели ажылдап эгелээр. Аңаа 300 МВт күчүлүг чылыг-энергия станциязы база немежир.

Yлетпүр сайзырадылгазында эки чүүлдер хөй, багай чүүлдер база бар дээрзин чугаалаар апаар. Олар билдингир. Ол багай чүүлдерни болдунар шаа-биле эвээжедир херек. Тываның үндезин чурттакчызы кижи болганымда, бистиң кайгамчык арыг бойдузувусту хевээр камгалап арттырарын аажок күзээр мен.

— Кижилер кайда дыштанып турарыл, кандыг хемчеглер эрттирип турарыл?

— Дыштанылганың идепкейлиг хевиринче улуг кичээнгейни салып турар бис. Даштыкы-даа, иштики-даа туризмни ажыглап турар бис. Тыва дээрге дыштанырынга аажок таарымчалыг хуулгаазын чер-дир. Бистиң чүгле бойдузувус кайгамчык эвес, культуравыс база онзагай. Yш чыл бурунгар Чазак «Туризм чылы» деп төлевилелди саналдаан, аңаа дүүштүр туризм инфраструктуразын тургузар дээш күжениишкиннерни үндүрген бис. Чүгле ол чылда безин аңаа 13 сан туристер баазазы ажыттынган, бүгү кожууннарны хаара туткан. Ол ажыл регионнар аразының «Улуг Саян дээрбээ» деп турисчи орукту ажыткан.

Эрткен чылдарның дургузунда биске кээп турар туристерниң санын ийи катап көвүдеткен бис, ол дээрге чылда 70 муң хире кижиниң кээп турары-дыр. Чонну ажылга хаара тударынга база улуг деткимче бо, бир турист 2-3 кижини ажыл-биле хандырар.

Коргуш чок кижилерниң болгаш спортчуларның туризминиң талазы-биле Тыва совет үеден бээр сурагжып келген, ол дээрге балыктаашкын, аңнаашкын, нарынының талазы-биле дээди категориялыг даглар, хемнеринге катамараннарга болгаш байдаркаларга эжиндирери, дагларже үнери, аъттыг аян-чоруктар болгаш өске-даа чүүлдер-дир. Кижилер бистиң эм хөлдерге болгаш аржааннарга улуг күзелдии-биле дыштанып турар. «Yш-Белдир» курорт база бар, ында чер адааның изиг, соок аржаан суглары агып чыдар. Дус-Хөл бар, ол дээрге Россияда Ыржым далайга дөмей эмнениринге ажыктыг суглуг чер-дир. Шивилиг, Чойган аржааннарын база адап болур.

Уран чүүлге хандыкшылдыг кижилер  база биске чалгааравас. Чамдык кижилер бо дүмбей черде өөделиг чүү бар боор дижир болгай. Национал культураны сайзырадырынга хөй чүүлдерни кылган республика филармониязынга өөрүп четтирип турар мен, ол Россияның сураглыг күүседикчилерин бистиң чурттакчыларывыска сонуургадыр  дээш ажылды организастап турар. Чүгле бо чылын Камгалал яамызының Төп шериг оркестри, Россия армиязының ыры болгаш танцы ансамбли, Моолдуң, Сибирьниң регионнарының болгаш өске-даа черлерниң артистери келгилээн. Чоокта чаа Маяковский аттыг театрны уткуп алдывыс.

Бистиң боттарывыста база чонга бараалгадыр чүүлдер хөй. Сыгыт-хөөмей дугайында хөй чүнү чугаалаар боор, бүгү делегейге сураглыг апарганын билир силер. Бистиң театрывыс Бүгү-россияның фестивальдарынга эң эки деп чаңгыс эвес удаа санадып келген. Чоокта чаа база аныяктарның болгаш ойнаарактарның ийи  театрын тургустувус.

Тывалар танцылап-самнаарынга, ырлаарынга ынак чон, салым-чаяанныг кижилер бисте хөй. Республикага болгаш оон дашкаар оюн көргүзүп турар коллективтер он-он. Олар дээрге «Саян», «Эдегей» ансамбльдери, «Хүн-Хүртү», «Тыва» этнохөгжүм бөлүктери, «Ят-Ха» рок-бөлүк-түр. Yрер хөгжүмнү база сайзырадып эгелээн бис. Чазактың чанында үрер хөгжүм оркестрин тургускан, ол Россияга, даштыкыга күүселдезин кылып четтигипкен.

Бодум хуумда шимченгир дыштанылгага — күш-культурага болгаш спортка ынак мен. Аныяктарны компьютерден, хөглүг чуртталгадан, хоралыг чаңчылдардан хоорар херек. Ынчангаш, дыштаныр хүн санында-ла, республикага спортчу маргылдаалар эрттирип келдивис. Баштайгы үеде улусту олче албадал-биле үндүрер турдувус. Амгы үеде ол чаңчыл апарган, 100 муң хире кижи спортта доктаамал киржип турар апарган. Спорттуң чамдык хевирлериниң талазы-биле Россияда бирги черни ээлеп турарывыс таварылга эвес, ылаңгыя хүреш аймаанга. 2013 чылда Тывадан барган 58 оолдарны болгаш кыстарны Россияның чыынды командаларының составынга киирген.

Мону чедип алырда, чогуур байдалды, инфраструктураны тургузары чугула болгай. 8 чыл дургузунда республикага 6 бассейнни, 5 футбол шөлүн, шывыглыг катокту, стадионну болгаш районнар төптеринге ойнаар шөлдерни, көдээ школаларга спорт залдарын туткан бис. Бо ажылды чүгле массалыг чорукту чедип алыры дээш эвес, ооң шынарын бедидери дээш база туржуп келген бис, ону чедип алырда, тренер кадрларны белеткээр апаар, чамдыктарын өске регионнардан безин чалап турдувус. Чижээ, бисте аажок кошкак сайзыраан хоккейни башкылаар кылдыр кижини Кемероводан бодум чалап эккелдим. Өске-даа башкыларны ындыг арга-биле тып турдувус.

— Республиканың сайзыралының кол-кол чүүлдерин чугаалап көрүңерем. Чижээ, эң кол— демир-орук тудуунуң болгаш регионнуң транспорттан хоорук чоруун чайладырының дугайында.

— Ол орукту совет үеде-ле тудар деп турган. Ол айтырыг эң бир дугаарында 1958 чылда, Хрущев үезинде, даг-дүгүн, кобальтыны, хөмүр-даш чыдыннарын идепкейлиг шиңгээдип ап эгелеп турда, көдүртүнген. Технологтуг нарын чоруунуң болгаш өртээниң аарының уржуундан төлевилелди күүседирин доктаамал соңгаарладып келген.

Амгы үеде хамык чүве ажык-чарлыг апарганда, ындыг шаптараазыннар чайлаттынган. Амгы үениң технологиялары ону 3 чыл дургузунда боттандырар арганы тургузуп турар. Эң кол чүүл—чурттуң удуртулгазының политиктиг туружу хөй удаа кылган экономиктиг санаашкыннар-биле быжыглаттынган. Төлевилелди Россияның Президентизи деткип турар, ону Чөөн чүкче угландырары келир үеге ажыктыг деп санап турар.

Тываның демир-оруун ынчаар санап турары шын, ол дээрге Россияның Азия-Оожум­океан регионунуң транспорт четкизинче киреринге, Европа биле Азияның аразынга немелде орукту тургузарынга улуг арга-дыр.

Тывага демир-орук экономиктиг бурунгаарлаашкынга тептинер быра болуру чөп, ооң тудуу-биле улуг-улуг инвестиция төлевилелдери күүсеттинип эгелээр, хамыктың мурнунда хөмүр-даштың. Ооң түңнелинде чүгле республикага 15 муң чаа ажылдаар олуттар тургустунар. Yндүрүг кирилделериниң хемчээли федералдыг болгаш тус чер бюджеттеринче 20 млрд. рубль ажа бээр. Чылда 15 млн. тонна чүъктү сөөртүр.

Ол демир-орук чурттуң экономиказынга база эки салдарлыг болурунга бүзүрээр мен. Орук чөөн талаже туттунмаза-даа, ооң ажыын Тываның хөмүрүн чедирер Ыраккы Чөөн чүк  угланыышкынныг регионнар билип каар. Орукту дургаар чаа-чаа черлер туттунар, ажылдаар олуттар тургустунар болгай. Чүгле Ыраккы Чөөн чүкке безин Ванино портка Тывадан чүък чедирер терминал ажыттынар.

Бир эвес орукту Моол таварты Соңгу Кыдаттың Урумчи хоорайга чедир тудар болза, оон-даа улуг ужур-дузалыг апаар. Ынчан Мурнуу-Чөөн-Азияның транспорт четкизинче кирер. Бо таварылгада төлевилелдиң беримчези каш катап өзер. Азия-Оожум океан чурттары-биле экономиктиг кады ажылдажылга болгаш садыг харылзааларын сайзыратканының түңнелинде, Транссибтиң Ыраккы чөөн чүкте угдунмас апарган адырын хостаанының күсели-биле төлевилелдиң беримчези 20 чыл турганындан 10 чыл чеде бээр.

Бо таварылгада Улуг-Хемниң барыын талазынче, Кара-Сугнуң флюорит, Ак-Довурактың даг-дүгү бүдүрүлгелеринче, Шагаан-Арыгның цемент заводунче инвестициялар хаара тудар аргалар тургустунар. Амгы үеде чүгле Кыдат чылда хөмүр-дашты 700 млн. тоннаны ажыглап турар, 2020 чылга чедир хереглел 2 млрд. тонна чеде бээр деп санаттынып турар.

Республикага ниити иштики продукт чыл санында 22,8 млрд. рубль, бюджет киирилделери чылда — 6,1 млрд. рубль чедер.

— Сыын ажыл-агыйын катап  тургузары республикага кайы хире ужур-дузалыгыл?

— Ниитизи-биле алырга, чүгле сыын ажыл-агыйын катап тургузуп турар эвес болдур ийин. Чылгы малды сайзырадырының талазы-биле хемчеглерни ооң мурнунда алган бис. ССРЭ үезинде Тывага малды чадаг кадарып турган, чүге дээрге аът чедишпес. Амгы үеде чылгы малдың бажы 45 муң ажа берген. Ооң-биле чергелештир тыва уксаалыг аъттарны хөгжүдеринче кичээнгей салдынган. Ол дээрге чыкпак дурт-сынныг «моол» деп адаар аъттар-дыр. Ону мунуп алгаш, Чиңгис-Хаан бөмбүрзектиң чартыын чаалап алган дижир болгай.

Оон аңгыда бистиң малчыннарывыс теве, иви болгаш сарлык база өстүрүп турар. Оларны өстүрерин тускай программа езугаар деткип турар. Ындыг болганда, сыын дээрге бистиң мал ажыл-агыйывыстың чаңгыс угланыышкыны-дыр. Бо адырларның кайызы-даа мал-маганның аңгы-аңгы чүзүннерин камгалап алырынга, тыва улустуң чаңчылчаан мал-маганын өстүреринге деткимче болур. Ол ажылдан республиканың чону 21-ги чүс чылда-даа ойталаар дивейн турар. Бо дээрге бөдүүн чүве эвес, чоннуң национал культуразы болур, муң-муң чылдар дургузунда тывалар ону  кылып келген.

Өске талазын алыр болза, сыын-даа, сарлык-даа ажыл-агыйлары чүс-чүс, харын-даа муң-муң өг-бүлелерни ажылга хаара тудар арга-дыр, өске ажыл оларга тывылбас. Оон алыр орулга багай эвес дээрзин айтыр апаар. Сыын мыйызын Азия чурттарында  садып алыр, Кыдат ону эм бүдүреринге ажыглап турар. Кедизинде барып сыын ажыл-агыйы Тывага кол адыр болу бээр деп бодал бар. Ону тударынга кылымал чем хереглеттинмес, ооң уламындан арыг эът алдынар апаар.

— Тыва дугайында тывызыксыг оран деп доктаамал бижип турар болгай. Ооң тывызыксыг чоруун чүде деп бодаар Силер?

— Тыва дээрге тываларның боттарынга безин тывызыксыг оран-дыр. Ол биске болгаш бүгү делегейге кайгамчыктыг тывыштарны өргүп турар. Чоокта чаа, 2000 чылдарның эгезинде, езулуг тывыш 25 килограмм арыг алдын тывылган болгай. Ол анаа алдын эвес, скиф хааннарның каасталгалары болган. Ооң эң үнелиг талазы чүл дээрге, тывыштың «назы-хар» талазы-биле эрте-бурунгу деп санатканы. Оон алгаш көөрге, скифтер моон, амгы Тываның девискээринден, Енисейниң эриинден, чоруткан ышкажыл. Мурнунда Кара далай кыдыын оларның чурту деп санап турган болгай. Солун-дур бе?

Yш чыл бурунгаар, туризм чылы-биле чергелештир Тывага мөөрей эрттирген бис, ол чоорту мега-төлевилел апарган. Ону «Тос эртине» деп адаан. Эң сураглыг черлерниң дугайында медээлер чыыр сорулга баштай салдынган турган. Сураглыг черлер тос эвес, чүс-чүс болган. Аңаа чүгле Тываның эвес, Россияның, даштыкының он-он муң кижилери киришкен. Чаңгыс катап безин чораан кижилерниң сагыш-сеткилин Тыва мынчаар хайныктырар оран-дыр. Ол бөдүүн кижилерниң чугаалап турганы кайгамчык чүүлдерин мен, үндезин тыва кижи, бодум безин билбес чорааным чованчыг болган. Российжилерниң даштыкыже үнгеш көөрү солун чүүлдери дег ындыг шынарлар бистиң девискээривисте бар болган. Ол төлевилелден тывылган черлерни туризм индустриязынга киирер, шупту кижилерге чедингир болдурар дээш ажылдап турар бис.

Мээң бодумга безин эң тывызыксыг чүүл — чонум, мээң өгбелерим, оларның мынчага чедир шинчилеттинмээн салым-хуузу болуп артпышаан. Дыка эвээш—240 муң кижи-дир бис ийин. 20 чүс чылдың эгезинде оон-даа эвээш, элээн каш он муң кижи турган. Ындыг эвээш санныг чон канчап ийи улуг сайзыралдың—Азияның болгаш Европаның белдиринге, ийи аңгы эрге-ажыктарның чөрүлдээлериниң ортузунга тургаш, бодунуң культуразын, дылын, чаңчылдарын болгаш сагыш-сеткилдиң эртинелерин камгалап алганын элдепсинер мен. Бүдүн-бүрүн артары-биле аажок улуг шылгалдаларны шыдап эртеринге чеже хире күш болгаш мерген чорук негеттингенил? Мооң харыызы дээрге тывызык эвес, бо дээрге эң улуг чажыт-тыр.

— Ажык чугаа дээш өөрүп четтирдим. Дыка солун болду. Тывага ийи неделя дургузунда ажылдап келдивис, ооң кайгамчык бойдузун болгаш чонун магадап ханмас-тыр бис. Ол кажан-даа уттундурбас.

— Силер-биле чугаалажыры меңээ өөрүнчүг болду. Биске база катап чедип келиңер.

Никита РУДАКОВ,

«Звезда»телеканал чугаалашкан.