Ш.КАРА-ООЛ: «Тываже кирип моорлаңар!»

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң интервьюзун «Родина» төөгү журналының «Тыва болгаш Россия: 100 чыл кады» деп тускай үндүрүлгезинге парлаан. Айтырыгларны корреспондент Сергей Антоненко салган.

— Бо чылын Тыва улуг үш юбилейни — Тываны (Урянхай крайны) Россияның хайгааралынга алганының 100 чылын, бодунуң найысылалы — Кызыл хоорайны үндезилеп тургусканының 100 чылын болгаш Россия Федерациязының составынга Тыва Арат Республиканың эки тура-биле каттыжып киргениниң 70 чылын демдеглээр болгай. Төөгүнүң ол болуушкуннары кандыг чылдагааннардан база кандыг байдалдардан болганыл?

— Россияның Тыва-биле, ниитизи-биле национал республикалар-биле эвилелин Барыын чүк колония кылдыр күш-биле кииргени, өске күрүнениң девискээрин эжелээни деп санап турар дээрзин билир мен. Украинада болуушкуннар-биле холбаштыр ол улам чидигленген. Тыва бо талазы-биле оларга чемиш болбас. Ол Россияның составынга ийи удаа кирген, кайызында-даа эки тура-биле.

Баштай орус императорже дилегни бистиң нояннарывыс, чагырыкчыларывыс киирип турган. Ол дилегни чаңгыс эвес удаа киирер ужурга таварышканнар, чүге дээрге делегей байдалының нарынындан ол айтырыгны шиитпирлээрин доктаамал соңгаарладып келген. Ынчан Россия империязы делегейниң бирги дайынынга белеткенип турганын билир силер. Орус хаанче баштайгы дилегни 1912 чылда киирген. Ооң соонда — 1914 чылда. Бистиң өгбелеривистиң чүткүлдүг чоруунуң ачызында Тывага протекторат дугайында ат салыышкыны 1914 чылдың чазынында болган.

1917 чылдың революциязы Тываның болгаш Россияның салым-чолун башкаландырыпкан деп чугаалап болур. 1921 чылда Сибирьге четкен хамааты дайынының агымынга Урянхай край Тыва Арат Республика деп хамаарышпас күрүне апарган. Ол бот-догуннаашкын 23 чыл дургузунда үргүлчүлээн, бот-тодарадылгазынга четчир хуусаа ол. Ол чылдарның дургузунда безин Тыва Россия-биле сырый харылзаалыг чурттап келген, бодунуң күрүнезин, экономиказын тургузарынга, кадрлар белеткээринге дузаны чедирген.

Ол дузага Тыва база харыылап турган. Кажан гитлержи Германия-биле дайын эгелээрге, фашистерге удур дайынга ССРЭ-биле эвилелчи апарганын Тыва өске күрүнелерден эң бир дугаар албан-езузу-биле чарлаан. Республиканың чаагай чоруунуң үндезини болуп турган малының барык шуптузун Россияны деткиири-биле фронтуже чорудупкан. Чоннуң чыгган акшазы-биле шүүргедекчи самолеттар эскадрильязын туткан. Совет Эвилелинге шериг дузазын Тыва 1943 чылдан бээр көргүзүп келген. Тыва эки турачылар фашистерге удур Кызыл Армияның хүрээлеңинге демисежип турганнар.

Россияга каттышкан чорук Тывага душ болган херек эвес, а депшилгелиг чорудулга болган, ону боттуг чылдагааннар болгаш политиктерниң мерген чоруу боттандырган. Россияның хайгааралы дээрге чаңгыс сөөк-язы, чон болуп чурттаар болгаш артар  чаңгыс арга ол дээрзин бистиң удуртукчуларывыс билип турган. Ооң шынныын төөгү бадыткаан.

Амгы Тыва Россия Федерациязының политиктиг эргелер талазы-биле дең эргелиг субъектизи-дир. Чөптүг чылдагааннарның уржуундан республика кыска хуусаа дургузунда экономиктиг күчүзүн боттуң хандырылгазынга четчир кылдыр өстүрүп шыдаваан. Ындыг турбуже, Россия-биле демнежилгезиниң 100 чылының дургузунда өске таварылгада болдунмас чыгыы чедиишкиннерни чедип алган. Мурнунда көшкүн амыдыралдыг чораан чер амгы үеде чурттуң өске кандыг-даа ортумак регионундан ылгалыр чүвези чок апарган. Yлетпүрнү, инфраструктураны, социал адырны болгаш сайзыралдың өске-даа чогумчалыг чүүлдерин чугаалап турарым ол. Бир талазында бо.

Өске талазында, республика бодунуң национал овур-хевирин, дылын, материалдыг болгаш сагыш-сеткил культуразын, чаңчылдарын хевээр камгалап алган. 100 чыл бурунгаар амгы Тываның девискээринге 60 муңдан хөй эвес тывалар чурттап турган болза, амгы үеде оларның саны 300 муң чоокшулай берген.

—Тываның политиктиг тургузуунуң дугайында чүнү чугаалап болурул?

— Совет үениң политиктиг эрге-байдалы-биле деңнээрге, Тыва бөгүнде эргелериниң талазы-биле шуптузу-биле дең байдалдыг болуп турар. ССРЭ үезинде база дең турган, ынчалза-даа ону бир дөмей эрге чок чорук деп болур. Регионнуң бот-тускайлаң чоруу ынчан аар үүлгедиишкин кылдыр көөр турган. Ону тус черниң эрге-ажыын хараар чорук, тодаргайлаарга, бодунуң эрге-ажыктарын ниити күрүнениинден өрү көөрү деп санап турган. Ындыг чорук дээш Москва регионнуң удуртукчузун дораан-на ажылдан халап кааптарынга чедирер, ол хүлээлгени Компартия обкомнарының бирги секретарьлары күүседип турган.

Бөгүнгү байдал бир аңгы. Россияда тургузуг дугайында хөйнү чугаалаар, силерге тайылбыр кылыр күзелим чок. Чаңгыс чижектен киирип көрейн. Майда Күрдума күрүне нотариустарын дүжүрер деп турган. Регионнарның хөй кезии,  Тывадан өскелери ону деткээн. Девискээринде чон саны эвээш черге күрүне нотариадындан ойталаан ажыы чок деп санаан бис, чедери берге, чүгле аът-биле чоруур черде чурттакчыларже хуу нотариусту чорудуп шыдавас сен. Ындыг черлер Тывада бүгү девискээрниң барык дөрттүң бир кезии, ында он-он муң кижилер чурттап турар.

Ынчангаш ол төлевилелди республика деткивес деп шиитпирлээн. Оон туржук Тываның Чазаа болгаш парламентизи аңаа федералдыг деңнелге удурланган. Амгы үеде ону хүлээп алырын соксадып каан, а бис күрүне нотариустарының системазын камгалап алдывыс.

Совет үении-биле алыр болза, бо дээрге тус черниң эрге-ажыын камгалаар, думчуун хараар чорук болур. А бо хүнде ол дээш кым-даа үттеп-сургаары-биле келдиртпээн болгай. Чүге дээрге Россияның болгаш бистиң республиканың конституциялары ниити айтыышкынга чөрүшкек-даа болза, чурттакчы чоннуң эрге-ажыктарын камгалаарын айтып турар. Биче чоннарның болгаш бөлүктерниң эргелерин камгалаарының талазы-биле хөй-ниити тургузуун Россия бо хүнде тургузуп шыдаан.

— Регионнуң социал-экономиктиг бөгүнгү деңнелин болгаш келир үезин канчаар үнелеп турар Силер?

— Тыва удавас экономика талазы-биле эң быжыг регионнарның санынга кирер дээрзинге чүгле бүзүрээр эвес, аашкыннып-даа болур мен. Чоокта чаа Россияның Чазаа республиканың сайзыралынга 86 миллиард рубль түңнүг инвестиция тыпсырының дугайында шиитпирни хүлээп алган. Ол акшаны Кызыл — Курагино демир-оруун тудары-биле тускайлаан, ол орук Тываны Россияның демир-орук четкизинче кожар. Ооң тудуу бо чылын, күзүн-не эгелей бээр. 2018 чылда демир-орук шугумун ажыглалче киириптер. Ол орук ажыглаттынып эгелээн соонда, республика транспорт талазы-биле хоорук чоруундан адырлыр, ооң уржуунда экономиктиг байлак күчүзүн ажыглап шыдавайн келген.

Чүү күчүл ол? Бирээде, хөмүр-даш. Ресублика девискээринде хөмүр-даштың 11 чыдыннары бар, ооң ниити курлавыры 20 миллиард тонна кылдыр санаттынып турар. Бөгүн-даа амгы бар техниктиг аргалар-биле 1 миллиард тоннаны казып ап болур. Ооң 937 миллион тонназы — металл бүдүреринге эргежок чугула кокстуг хөмүр-даш-тыр. Бодунуң шынарының талазы-биле Тываның хөмүр-дажы өске бүгү хөмүрлерден ажып турар. Ооң курлавырын чижеглеп санаарга, Россияның бүгү кокстуг хөмүр-дажының 16 хуузу болуп турар. Демир-орук тудуунуң үндүрген чарыгдалдарын дуглаар кол чүък ол болур. Ооң чыдынын ажылдап кылыр үүлени сураглыг национал компаниялар эгелей бергеннер, ооң баштайгы чүгүн 2018 чылда Тывадан демир-орук-биле чорудары көрдүнүп турар. Даг ажылдарын төлевилээн күчүзүнге киирген соонда, республика делегей рыногунче чылда 15 млн. тонна хөмүр-дашты садып үндүрер.

Ийиде, Тыва — казымал байлак талазы-биле кайгамчык оран. Ооң черинде өңнүг, ховар болгаш үнелиг металлдар, демир рудазы болгаш өске-даа чүүлдер хөйү-биле шыгжаттынган. Чижээ, бисте бар алдынның курлавыры Россияның алдын тывыштыг черлериниң курлавырының 0,8 хуузу, цинктиң  барык 8 хуузу болуп турар. Коргулчуннуң, даг-дүгүнүң, честиң курлавыры Россияның курлавырларының 3 хире хуузу. Yлетпүр хемчээлинге кобальтыны, никельди, молибденни, танталды, ниобийни болгаш өске-даа чүүлдерни казып тып болур. Дыка хөй чыдыннарны кыдат, швед болгаш өске-даа даштыкы инвесторлар ажылдап кылып турар.

Оон аңгыда республикада нептереңгей 69 хевирниң ажыктыг казымалдары, арыг болгаш аржаан сугларның 8 черлери бар, үнелиг ыяш аймаа 1 миллиард кубометр чедип турар.

Ол байлактың хөй кезииниң шимчээшкин чок чыдып турары хомуданчыг. Ооң чылдагааны — демир-оруунуң чогу. Географтыг байдалы-биле Тыва Россияның болгаш делегейниң транспорт системаларының хажыызынга арткан. Оон аңгыда бисти кызыгаар дилиндектери эвес, Саян даглары база аңгылап турар, ооң бедии 3 чартык километр, ону дамчыштыр чоруур оруу 150 км. Мынчага чедир республиканы Россияның өске черлери-биле чүгле автомобиль оруу харылзаштырып келген, ол дээрге экономикага улуг ажык бербес сөөртүлге-дир. Агаар аргыштырылгазының дугайын чугаалавайн тур мен, хөмүр-дашты кым-даа самолеттарга чүдүрбес болгай.

Транспорт талазы-биле хожудаңгай чоруундан Тыва демир-оруктуг өске регионнарга деңнээрге, шаа-биле чурттап база сайзырап келген, ынчангаш социал-экономиктиг байдал талазы-биле Россияның ортумак деңнелинден хожудаан. Бүгү рейтингилерге Тыва бо көргүзүг талазы-биле Россияда эң чогумчалыг эвес регионнарның санында кирип турар. Чоннуң амыдырал деңнелин чогуур хемчээлге тудары-биле федералдыг бюджеттен Тывага дотация-биле дузалап турар.

Рейтинг дээрге чүгле чамдык чүүлдерни көргүзер, ниити өзүлдени айытпас болгай. Ооң сайзыралын сайгарар болзуңарза, Тыва транспорт айтырыы турза-даа, иштики курлавырларының күсели-биле, федералдыг төптүң дузазы-биле, инвестицияларны хөйү-биле хаара тудуп турары-биле, кижилерниң тывынгыр болгаш ажылгыр чоруу-биле экономиктиг өзүлдени чедип ап турарын эскерер силер.

Чамдык сан-түңнер бо: 10 чыл дургузунда республика федералдыг төптен хамааржыр чоруунуң деңнелин 87 хуу турганындан 65 хуу чедирген. Ол ылгал дээрге боттуң орулгазының ол хире өскени-дир.

— Эрткен үеже көрүш дээрге республиканың бөгүнгү чурттакчыларының бот-медерелин хевирлеп тургузарынга чугула болгай. Эрткен амыдыралдың кандыг үелери  Тывага элээн улуг сонуургалды болгаш кичээнгейни болдуруп турарыл? Силерге, политик болгаш удуртукчу кижиге, төрээн чериңерниң кайы үези эң улуг ужур-дузалыг болганыл?

— Аажок улуг Азий диптиң географтыг төвү болганындан Тыва бурун шагдан бээр аңгы-аңгы улус-чоннарның болгаш сайзыралдың оруунуң белдиринге туруп келген. Тыва чон чурттап келген бүгү үезиниң дургузунда аңгы-аңгы тургузугларга, төрел-бөлүк аймактарга хамааржып чораан. Уйгур каганадынга база кирип турган, Чиңгис-Хаанга база бараан болуп келген, манчы-кыдаттың дарлалының адаанга база кирген. Ол үелерниң кайызы-даа культурага болгаш чоннуң төөгүзүнге балалбас исти арттырган.

Төөгүлүг ажыдыышкыннар талазы-биле Тыва ам-даа хамыкты кайгадыптар чоруун кагбаан. Эрткен он чылда ооң девискээринде Хааннар шынаазы деп адаар черге кылган казыышкыннар тыва черни скифтерниң чурту дивезе-даа, ол улуг күрүнениң бир кезии деп санаар арганы тургускан.

Түрктерден Тывада хөй санныг даш көжээлер, бижиктерлиг хаялар арткан. Уйгур үезиниң тураскаалы Тере-Хөлде Пор-Бажың шивээзи болур. Чиңгис-Хаан дугайында, Амыр-Санаа дугайында, эрткен чүс чылдың 80 чылдарда бай дүжүметтерге удур тура халышкан алдан-маадырлар дугайында тоолчаан чугаалар чонда ам-даа бар. Амгы үениң маадырлары — совет шериглер-биле кады фашизмге удур демисежип турган тыва эки турачылар дугайында утпайн турар бис.

Россия-биле демнежилгениң 100 чылында эрткен чүс чылда тыва чоннуң амыдыралынга болгулаан өскерилгелерже кичээнгей салдынып турар. Меңээ, политик кижиге, регионнуң удуртукчузунга, тыва черниң оглунга төөгүнүң ол кезии дыка улуг ужур-дузалыг болуп турар. Ол үениң байдалын улам долу билип алыр, өгбелерниң ажыл-херектерин хандыр сайгарып көөр, эки болгаш кошкак талаларын ылавылаар күзел бар. Мээң дыка хөй өөрүм база ындыг күзел-чүткүлдүг деп бодаар мен.

— Тываның төөгү-культура эртинелерин, туттунган тураскаалдарны болгаш арткан кайгамчык чаңчылдарны камгалап арттырар дээн кандыг ажылдар кылдынып турарыл?

— Төөгү-культура салгалының бүгү объектилери күрүнениң камгалалында турар. Ону улам ханы болгаш долу шинчилээр сорулга-биле ынчаар тургускан. Россияның-даа, даштыкының-даа эртемнериниң сонуургалы аажок улуг.

Демир-оруун тудар черде Орустуң географтыг ниитилели элээн каш чыл дургузунда улуг хемчээлдиг шинчилел ажылдарын чорудуп келген. Казып тывыышкыннарже бүгү делегейден эки турачыларны чалап турар. Келир үениң эртемденнеринге тергиин эки практика, республикага улуг ажык-тыр. Бодунуң эрткен үедеги төөгүзүн билбес болза, чаа чүүлдерни тургузары болдунмас болгай.  Чаңчылдарын оксунуп алырга, дүмбей чорук-тур.

— Юбилейлиг 2014 чылдың төөгү-культура талазы-биле кол кезээ чүл? Тываны пропагандалаары-биле ниити-россия болгаш делегей деңнелинге кандыг хемчеглер планнаттынганыл?

— Чурттуң Президентизиниң Чарлыы-биле Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылы база Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылы федералдыг деңнелдиг апарган. Ол чорук бистиң республиканы российжилерге улам чоок таныштырар болгаш улам билдингир болдурар арганы тургузуп турар. Бо сорулгаларга планаттынган хемчеглер делгем болгаш эртемни, уран чүүлдү, культураны, спортту хаара тудуп турар. Бистиң төрээн булуңувустуң байлаан болгаш хөй талалыг амыдыралын хөй-ле кижилерге таныштырар дээш, эвээш эвес  чүүлдерни кылган бис.

Кол чүүл — Тываның кол демдээ — «Азия төвүнүң» архитектурлуг тураскаалын чаартыры, ол чүгле республиканың дипте географтыг төвүн көргүзүп турар демдек эвес, келир   үедеги бистиң дидим планнарывысты база илередип турар. Ол сорулгаларга Енисейниң Кызыл хоорайда эриин бүрүнү-биле чаарткан бис, Даши Намдаковтуң «Хааннар аңнаашкыны» деп скульптурлуг композициязын тургузар черни белеткедивис.

— Тывага келген аалчыларга, ылаңгыя, эң бир дугаар кээп турар кижилерге чүнү көөрүн сүмелээр Силер?

— Тываны хөй удаа эргип, кезээн мен. Мынчага чедир ону чарашсынмышаан хевээр мен. Чижээ, ээн ховуну алыылыңар. Ында кижи кайгаар чүве чок ышкаш сагындырар — дески чер-дир, ийи-чаңгыс өзүмнер бар, талыгырда даг көстүп турар. А солун чүве чүл дээрге, ооң бодунуң өңүн бир шак болгаш-ла солуп турары, көзүлбес чурукчу ону бүдүү өңнеп турар-даа ышкаш.

Тыва мындыг чер-дир ийин, бойдузу кайгамчык. Бөмбүрзекте бар бүгү чүүлдерни — ээн хову болгаш тундрадан эгелээш, сырый эзимнерге болгаш мөңге доштарга чедир Чер кырында бар бүгү чүүлдерни чүгле бичии хемчээлге моон көрүп болур силер.

Ажыктыг чүүлдер база хөй. Ол дээрге дустуг хөлдер болгаш эм аржааннар-дыр, ол черлерге уйгур чагырыкчылар кээп эмненип ап чорааннар. Ол дээрге коңга чечектелип турар үеде хүнге кылаңайнып чыдар Азас-тыр, Тожуну ийиги Швейцария дижир болгай. Тываның дагларының хемнери, ынаар чыл санында чүс-чүс кижилер даглыг черниң суунга эжиндирери-биле болгаш балыктаары-биле барып турар. Президент Владимир Владимирович Путин чаңгыс удаа келгеш, Тывага ынакшаан, ол үргүлчү кээр апарган.

Бисте төөгүнүң тураскаалдарының дугайын чугаалаан мен. Ол бүгү республикада тараан. Олче баар чайы чок кижи болза, Кызылда Национал музейге көрүп болур. Аңгы-аңгы чүүлдерниң аразында скифтерниң алдыны база ында кадагалаттынган.

Уран чүүлге сонуургалдыглар тыва национал хөгжүм херекселдериниң күүселдезин сонуургап, хөөмей күүседикчилерин көрүп, а кол чүүл — хүндүлээчел тыва чон-биле ужуражып болуру. Силерни манап тур бис. Тываже кирип моорлаңар!