Түрк бижиктиг көжээлер

«Төрээн чуртуң төөгүп берем»

Чаа-Хөл кожуун тураскаалдыг черлер-биле байлак: петроглифтерлиг хаялар, Бурган-Даа, эрте-бурунгу түрк бижиктиг көжээлер…

Чаа-Хөл ортумак школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы А.Ю. Даваа болгаш Ак-Туруг ортумак школазының тыва дыл, чогаал башкызы Н.М. Сат биске Тываның эрте-бурунгу түрк бижиктерлиг тураскаалдарының дугайында чугаалап бээрге, оларның дугайында сонуургап, чанывыста турар өгбе бижиктиг тураскаалдарны көрүксеп, хөйнү билип алыксай берген бис. Башкывыс бистерни Шанчы суурнуң чоогунда турар Суглуг-Адыр деп черде   тураскаалче экскурсияладып чедирген. Ынчан бис 7-ги класска өөренип турдувус. Ол экскурсияның соонда бистерге бедик культуралыг, бижик-билиглиг чораан ада-өгбелеривистиң салгалдары болганывыска чоргаарал оттуп, ону улам шинчилээр күзелди кыптыктырган. А бир талазында биске аажок муңгаранчыг апарган: ол хире үнелиг, өгбелеривис бедик культуралыг, бижиктиг улус чораан деп херечилеп турар тураскаалывыс үрелип, буступ эгелээн. Чаа-Хөл кожуунда өгбелеривистиң бижиин көргүскен тураскаалдарны шинчилеп, өгбе бижиктиг тураскаалдарның дугайында материалдар-биле таныжып, оларның төөгүзүн чыып эгелээн бис.

Ажылдап турган үевисте Чаа-Хөл кожуунга бистиң үевиске чедир кандыг тураскаалдар турганын болгаш артып калганын, оларның амгы үеде байдалын, 21 векте кандыг эртемденнер шинчилеп кээп чораанын, турар чериниң тодаргай картазын көргүзүп,  чырыдып  бижээн ажылдар четпес болганындан ооң дугайында төөгү материалдарын чыырын оралдашкан бис.

Чаа-Хөл кожууннуң девискээринге дыка хөй эрте-бурунгу түрк бижиктиг тураскаалдар турганын янзы-бүрү эртем ажылдарында, номнарда болгаш солун-сеткүүлдерге чырыттынган материалдар херечилеп турар болду. Хөй кезиин Тываның чурт-шинчилел музейинче, чамдыктарын Минусинскиниң музейинче аппарып шыгжаан база Финляндияның музейинде бир тураскаал барын билип алдывыс. Чүге дизе Саян-Шушенск суг шыгжамырын бадырар мурнунда күрүнениң үнелиг турас­каалдары болур эрте-бурунгу түрк бижиктиг көжээлерни камгалап алыры-биле оларны музейлерже көжүрген. Бистиң Чаа-Хөл кожуунувустуң девискээринде амгы үеде (бистиң тодаратканывыс-биле) 6 хире өгбе бижиктиг болгаш бижии билдинмес тураскаалдар арткан бооп турар.А тывылган черинде арткан өгбе бижиктиг тураскаалдарны системажыдып, тураскаалдарда бижиктерниң утказын, шинчилеп келгениниң кыска төөгүзүн чыып, оларның турар черлерин, амгы үеде байдалын  тодарадып, картага көргүзүп, 9-ку класска өөренир «Тыва бижиктиң тывылганы» деп темага ажыглап болгу дег материалдарны альбом хевиринге белеткээр сорулганы салып алгаш, ажылдап турар бис.

Бис амдыызында Шанчы суурнуң девис­кээринде Суглуг-Адыр деп черде эртемденнерниң доктаадып кааны-биле «Е-61» деп адаары тураскаалдың дугайында билип алганывыс солун чүүлдер-биле таныштыраал.

«Е-61» деп тураскаалды чүге ынчаар адааныл? 1983 чылда          үнген Д.Д.Васильевтиң «Графический фонд памятников тюркской рунической письменности азиатского ареала» деп номунда «Енисей бассейининиң тураскаалдары» деп эгеде Тывадан тывылган өске тураскаалдар-биле ук тураскаалды 61 деп дугаар-биле  мурнунда-ла В.В.Радловтуң сүмелеп кылганы ышкаш демдеглээн. «Орхон-енисей бижиктери» деп термин Моолда Орхон хемниң болгаш Тывада Енисей хемнерниң эриинден хөй бижиктиг тураскаалдар тывылганындан ынчаар адаттынган, ынчангаш Тываның Енисей хемниң эриинден тураскаалдарны «Е» деп үжүк-биле демдеглээн. Бо номда  тураскаалды тывылган тураскаалдар даңзызынче киирген медээ  бар.

Даг эдээнде дөрт-булуңчуктай херимнеп каан даштар ортузунда эрте-бурунгу бижиктиг тураскаал. Ону чырык көк даштан сиилбээн, азыглары шиштелчек, дөрт-булуңчук. Бижии тураскаалдың чаңгыс талазында узун  дургаар 3 одуругдан тургустунган. Одуругларны оң таладан солагай талаже ном­чуур.8-9 класстарга өөренир «Тыва дыл» номунда очулгазын  мынчаар бижээн:

1-ги одуруг:  «Күрүнем, хааным силерге!»

2-ги одуруг: «өргээде кижим (кадыным) силерге!»

3-кү одуруг: «Кеспик Одучу (эмчи) мен!»

8-9 век үезиниң эрте-бурунгу бижиктиг «Е-61» тураскаалын  бир-ле дугаар 1962 чылда Зоя Борандаевна Чадамба Чаа-Хөл кожууннуң Шаңчы суурунуң чоогунда Суглуг-Адыр деп черден тыпкан. Ооң дугайын 1963 чылда үнген «Новые эпиграфические находки в Туве» деп статьязында бижээн.  1963 чылда эртемден А.Д.Грач тураскаалды шинчилээн. Оон 10 чыл эрткенде, 1973 чылда С.Г.Кляшторный болгаш Д.Д.Васильев шинчи­лээннер.

1997 чылда үнген И.В.Кормушинниң «Тюркские енисейские эпитафии. Тексты и исследования» деп номунда бижээни: «Е-61 (Шаньчи I). Куу даш тураскаалда кыска бижик бар.Шаньчи суурдан мурнуу чүкче 3 км черде, Суглук-Адыр-Аксы деп черден тывылган. Минусинск музейинде шыгжаттынган.»

«Минусинск музейинде шыгжаттынган» дээни шын эвес болган, чү­ге дизе бистиң «Е-61» дугаарлыг тураскаалывыс тывылган черинде хевээр турар. Бо медээ­ни Интернет четкизинден тып номчаан бис.    Моон алырга, «Е-61» тураскаалдың дугайында шинчилел ажылдары эвээш эвес, эртем ажылдакчыларының сонуургалы улуг. 20 векке чедир тураскаалды шинчилеп чораан эртемденнерниң ажылдарындан кымнар, канчаар ажылдап чораанын билип ап болур. А 21 векте Чаа-Хөл кожуунну эргип, тураскаалга кээп чораан улуг эртемденнерни бис тодарадырын оралдашкан бис.

Чаа-Хөл кожууннуң девискээринден тывылган тураскаалдарның бир сураглыг шинчилекчизи — Игорь Валентин­ович Кормушин, филология эртемнериниң доктору, профессор, РЭА-ның урал-алтай дылдар килдизиниң чингине эртем ажылдакчызы, Россияның тюркологтар комитединиң даргазы. Ол 2010 чылда Кызылга тыва бижиктиң 80 чыл оюн таварыштыр «Тыва бижик болгаш бижиктиг тураскаалдарны, бижиктерни шинчилээриниң айтырыглары» деп делегей чергелиг эртем конференциязынга киржип кээп чорааш, июль айда Чаа-Хөл кожуунда турар «Е-61» тураскаалды кээп катап  шинчилээн.   

Чүгле Россияның эртемденнери эвес, а даштыкы чурттарның эртемденнери база ук тураскаалга улуг сонуургалдыг дээрзин Япониядан келген эртемден Такаши Осава бадыткаан.  Такаши Осава — төөгү эртемнериниң доктору, тюркологияны болгаш делегей дылдарын шинчилээр институттуң, Японияның Осака университединиң профессору. Ол — база-ла Россияның Тыва Респуб­ликада турар «Е-61» тураскаалды шинчилеп чоруур эртемден. Такаши Осава ук конференцияга киржип кээп чо­рааш, И.В.Кормушин-биле кады тураскаалды шинчилеп келген. Ол 2010 чылда 1 дугаар келгеш, тураскаалды көрүп алгаш, шинчилел ажылын кылган. Ооң мурнунда кээп көрбээн-даа болза, төрүттүнген хоолгазы-биле ажылдап турарын чугаалаан. Оларның ажылында бир онзагай чүүл — очулгазында карышкактыы. И.В.Кормушин 3-кү одуругда домакты «Кеспик Одучу (эмчи) мен!» деп очулдуруп турар болза, ол-ла домакта «одучу» деп сөстү япон эртемден: «От» деп сөстен укталган, от — дайын дээн, ынчангаш «одучу – отчу-дайынчы» дээн уткалыг» деп тайылбырлап турар.

2013 чылдың чайынында база-ла Чаа-Хөл кожууннуң девискээринден тывылган эрте-бурунгу түрк бижиктиг тураскалдарның улуг шинчилекчизи, РЭА-ның Чөөн чүк шинчилээр институдунуң Чөөн чүк төөгүзүнүң килдис эргелекчизи, профессор Дмитрий Дмитриевич Васильев, ооң оглу ол-ла институттуң эртем ажылдакчызы Александр Дмитриевич Васильев олар Чаа-Хөл кожуунга эртеги-түрк бижиктиг тураскалдарны шинчилээри-биле кээп чорааннар.

Тураскаал амгы үеде аажок үрелип баксыраан, чүге дизе ол ажык дээр адаанда турар. Чоогунда малчыннар чайлаар чайлаглар бар, Шанчы суурнуң мал-маганын одарладыр черлериниң ортузунда турар, ынчангаш бо хамык чүүлдерниң салдары-биле ол кончуг дүрген үрелип турар. 2012 чылда кожуунувуска болган улуг чер шимчээшкининиң соонда, бистиң тураскаалывыс ортузундан элээн чарылгаш, кырындан бузулган кезээ ийи аразынче кире бергени бисти аажок муңгараткан. Тураскаалдарны камгалаар үе келген.   Ынчангаш бис ону камгалаары-биле «Тураскаал мөңге турзун!» деп тускай төлевилелди-даа чогаадып кылдывыс. Ону ам чүгле херек кырынга боттандырары арткан, ону боттандырарда чаа-хөлчүлерниң улуг деткимчези херек. Ук тема-биле ажылдаары биске дыка солун болган. Тыва чон чүс-чүс чылдар дургузунда төрээн черинге ол бижиктиг тураскаалдарны камнап-кадагалап арттырган, өгбелериниң бижии-биле оларның онзагай келир үези холбаалыг дээрзинге олар бүзүрелдиг чорааннар.

Ажылывысты төндүрүп тура, демдеглексеп турар чүүлүвүс эрте-бурунгу түрк бижиктиг тураскаалдар дээрге чүгле чаа-хөлчүлерниң эвес, а бүгү Тываның, тываларның эртине тураскаалдары-дыр. Бис ындыг үнелиг турас­каалдарлыг болганывыска чоргаарланыр ужурлуг бис. Канчап Япониядан безин эртемденнер чүгле ол тураскаалдар дээш чедип кээп турар-дыр? А бисти олар бо чанывыста манап турарлар...

Бо тураскаалдар төнүп читпес-ле болза, бистер бедик культуралыг чоннуң төлдери-дир бис деп дидими-биле чоргаар чугаалап болур бис. 700-800 хире чыл бурунгаар бистиң девискээривиске онзагай, мерген угаанныглар чурттап чораан деп чүвеге чоргаарланмас аргажок. Ынчангаш тыва кижи бүрүзүнге ук тураскаалдар дугайында билип алыры артык эвес. Саян ажыр сургуулдай-даа берген дижик, шеригге-даа чеде берген дижик, «Кайыын сен?» деп айтырыгга эртеги-түрк бижиктиг тураскаалдарны холбап тургаш, Тываның төөгүзүн чоп чугаалап берип, кайыын келгениңни чоргаар таныштырып болбас деп сен? Төрээн черинге чоргаарал аңаа ынакшылдан эгелээр, а аңаа ынак болуру — төрээн чериниң төөгүзүн эки билири-дир.

Айрана КОРБАА,

Чаа-Хөлдүң Ш.Ч.Сат аттыг ортумак школазының 11-ги клазының өөреникчизи.

Аянмаа ДАВАА,

тыва дыл болгаш чогаал башкызы.