Тыва мөгелер тиилээн

Репортаж

Июнь 12. Национал парктың «Хүреш» стадиону. Тыва Республиканың болгаш Моол Арат Республиканың мөгелериниң хүрежи.

Россияның, Тываның, Моол­дуң туктарын ийи чурттуң хүндүлүг спортчулары – Тываның болгаш Моолдуң Чаан мөгелери Андрей Хертек биле Дамиран Бумбаяр киискидип үндүрүптү. Ийи күрүнениң ыдык ырлары чаңгыланы берди. ТР-ниң ыдык ырын Тываның Улустуң хөөмейжизи Андрей Монгуш, Моолдуң ыдык ырын Кызылдың уран чүүл колледжизиниң сургуулу Түмен Өлчей күүсетти.

ТР-ниң Дээди Хуралының даргазы К.Т.Даваа, МАР-ның Тывада чиңгине консулунуң төлээзи Россия хүнү-биле база Тыва биле Моолдуң аразында спортчу байырлал-биле көрүкчүлерге болгаш мөгелерге байыр чедирди. 

Стадионнуң ийи талазында удур-дедир чыскаалыпкан мөгелерни таныштырып эгеледи. ТР-ниң командазының тренери Чаан мөге Андрей Хертек, кежигүннери: Чаан мөге Эрес Кара-Сал, Арзылаң мөге Сайын-Белек Түлүш, Начын мөгелер — Ай-Демир Монгуш, Начын Монгуш, Алексей Монгуш, Буян Бүрбүчүк, Айдың Очуржап.

МАР-ның командазының тренери күрүнениң Чаан мөгези Дамирагийн Бумбаяр (Моолдуң Увс аймааның Тес сумузундан). Кежигүннери: Күрүне хартыгазы Арслангийн Бямбажав (Увс аймак), күрүнениң Чаан мөгези Нямаагийн Батзаяа (Ховд аймак), Күрүнениң Чаан мөгези Төөрегийн Баасанхуу, аймак Арзылаңы Төөрегийн Мягмаржав (алышкылар Увс аймактан), Улустуң начыны, хоочун мөге Өлзей Сумуя, аймак Арзылаң­нары Цогтоогийн Мөнхбаяр, Түмен Очурбатийн.

Найыралдың, хүндүткелдиң демдээ ак хадактарны мөгелер солушту. Лама-башкылар ном номчаан. Мөгелер девип күүсеткен соонда, салыг эгелээн. Тыва хүрештиң  дүрүмүнде 7 салыг соонда  мөге шүглүп      үнер. Ынчангаш ийи чурттуң мөгелери база чеди салыгны эртер.

Бирги салыг. Эрес Кара-Сал Өлзий Сумуяны ойтур октап каарга, көрүкчүлер амырап-ла кагдывыс. Ол аразында Сайын-Белек Түлүштү Ц.Монхбаяр октап каапты.  Ийи кончуг дүрген хүрештиг аныяк мөгелер Буян Бүрбүчүк биле Төөрегийн Баасанхуу таваржып келген. Б.Бүрбүчүк кончуг дидим тутчуп келгеш, буттап чыда, бастырып кагды. Ай-Демир Монгуш Очурбатийн Түменни, А.Очуржап Н.Батзаяаны октаан, арткан мөгелеривис Алексей Монгуш, Кызыл-Кат Кенден  октаткан. Ниити сан 4:3. Моолдар бир сан ашкан.

Ийиги салыг. Т.Сайын-Белек биле Ө.Сумуя (хоочун мөге) үр-ле тутчуп келди. Дөрт хончу, аай-дедир хончу четкеш, Сайын-Белек октатты. Ай-Демир Монгуш тудужун тыппайн чаданып турда, Мөнгбаяр чая тудупту. Бүрбүчүк Буян минута-даа четпээнде Мягмаржавты доңгайты идип кагды. Каа-Хем кожууннуң чоргааралы Кызыл-Кат Кенден Н.Батзаяаны шөлден    үндүр чыгыы сыындырып бар чорда, моол хеп-хенертен арга кылгаш, октап алды. Хартыга мөге Арслан Бямбажав Эрес Кара-Салды өрү көрүндүр базып кагды. Суму Чааны О.Түмэн Алексей Монгушту чая октап кагды. Шыырак мага-боттуг Айдың Очуржап биле ырбыска мага-боттуг Т.Баасанхуу душчуп келди. Буттан алгаш, моол мөге Айдыңны даяндырыпты. Баасанхуу — малчын өг-бүлениң оглу.  23 харлыг. Спортчу чедиишкиннери дээш Моол күрүне аңаа ийи өрээл квартираны, автомашинаны берген. Ниити сан 6:1.

Бо чоокта Эрес Кара-Салдың октаттырып турганын көрген эвес, көрүкчүлер-даа муңгарап кагдывыс. Сайын-Белек ында октадып туруп берген.

Үшкү салыг эгеледи. Эрес Кара-Салды Н.Батзаяа карак чивеш аразында октап кагды. Ындыг шыырак Чаан мөгени та канчаар октаптарга, ынчаар дукпуртуланы бээр чүве, кайгамчык. Алексей Монгуш доңгайты идиптер орта Ц.Мөнхбаяр даяныптарга, бистиң амыраарывысты! А.Очуржапты Т.Мягмаржав буттап алгаш турда, Айдың ооң бодун октап кагды. Ай-Демир Монгуш аныяк болгаш бедик дурт-сынныг болгаш, хоочун мөге +лзий Сумуяны базып кагды. Буян Бүрбүчүк чартыктап алгаш, Т.Баасанхууга күш четпейн барды. Сайын-Белек биле Бямбажав дөрт хончу чедир тудушкаш, октапты. Кызыл-Кат Кенденни Баасанхуу бут бажындан илбектээш, октады. Сан 4:3. Моолдар мурнавышаан хевээр.

Дөрткү салыг. Эрес Кара-Сал биле Төөрегийн Мягмаржав  сегиржип алган соонда, деңге дүшкен. Эрестиң дискээ дээпкен, а моол мөге чер даяныпкан болган. Катап хүрештирерге, Эрес моолду өрү көрүндүр кагды. Арслангийн Бямбажав Моолга 5612 мөгениң хүрежинге 8-че киир тутчуп турар кончуг шыырак мөге. Ол хиреде Алексей Монгуш ооң-биле деңге тутчуп, дөрт хончу чедир хүрешкеш, октатты. А.Очуржап Цогтоогийн Мөнхбаярны үш катап шелерге, дүшпээн. Бир дугаарында ол хензиг черден ылдыртынып арты, чедир силгипкен турган болза. Чадап кааш, Айдың моолду көдүргеш, өрү көрүндүр октап кагды. Т.Баасанхуу Сайын-Белекти ша-даа четпейн октады. Н.Батзаяа Ай-Демирниң сиртинден алгаш шелип чыда, чер даяныпты. Бүрбүчүк Буян +лзий Сумуяга таваржы бээрге, көрүкчүлер аныяк мөге Буян ону чайлыг октаар дижип орда. Шынап-ла, ол чыттыр баскаш, ажа халыды. Кызыл-Кат Кенден О.Түмэнни октаан. Сан 4:3. Тываның командазы бир сан ашкан.

Бешки салыг. Эрес Кара-Сал дөрткү салыгда шаа төнген О.Түмэнни чииги-биле октап алды. Н.Батзаяа Алексей Монгуштуң кырын орта дүштү. А.Очуржап хоочун мөге Өлзий Сумуяны ынак аргазын ажыглааш, октады. Сайын-Белек буттан алган соонда, Т.Мягмаржавты октап алды. Т.Баасанхуу хеп-хенертен Ай-Демирниң адаанче кире халааш, буттан сегирип алган соонда, ужур базып кагды.  А.Бямбажав Бүрбүчүк Буянны сегирип алгаш-ла силгип келди, ол хиреде ол алыспайн чартыктаар бодаан боор, арга кылгаш, бастырып алды. Сан 4:3. Моолдар мурнавышаан.

Алдыгы салыг. Эң чиик деңзилиг, октаарга диис дег тура дүжер, эң кашпагай моол мөге Т.Баасанхуу Чаан мөге Эрес Кара-Сал-биле дөрт хончу чедир хүрешкеш, октап алды. Алексей Монгуш Өлзий Сумуяны базып кагды. О.Түмэнни Айдың Очуржап көдүргеш салыр-ла, моол тура дүжер. /ш катап ынчалды. Айдыңның ынак аргазын удурланыкчызы эки билир апарган хире. Хенертен Түмэн буттап алза-даа, шыырак мага-боттуг Очуржапка бастырып каапты. Сайын-Белек Түлүш Н.Батзаяа-биле дөрт хончу, аай-дедир хончу чедир тудушкаш, эптиг үени ажыглааш, тепкен соонда, чая тудупту. Бо салыгда бистиң мөгелеривистиң «эъди» изий берген, а моол мөгелер шала туруп, могаксай бергени илдең апарды. Ай-Демир Монгуш (А.Бямбажав), Буян Бүрбүчүк (Ц.Мөнхбаяр) олар база онагларын октаан. Кызыл-Кат Кенденни Төөрегийн Мягмаржав чартыктааш, дүжүрдү. Сан 5:2. Ам-на Тываның командазының саны ашкан.

Чедиги салыг. Ниити сан 23:19. Моолдар мурнап турар. Бо сөөлгү салыгдан бүгү чүве хамааржыр. Бистиң мөгелеривис октап эгелээр­ орта көрүкчүлерниң безин хөөнү көдүрлүп; «Тиилээр-тиилээр!» деп алгыржып шаг бооп орлар.

Эрес Кара-Сал Ц.Мөнхбаярны черже согунналдыр октады. Алексей Монгуш Баасанхууну бөөлдээш шелерге, чоруй бар часты. Аңаа харыы кылдыр Баасанхуу чаңгыс тепкен соонда, Алексей Монгуш карак чивеш аразында  черде  кээп  дүштү. Кызыл-Кат Кенден +лзий Сумуяны халдаан оя таварааш, ойтур базып кагды. Арткан тыва мөгелер Б.Бүрбүчүк, Сайын-Белек Түлүш, А.Очуржап удурланыкчыларын улай-улай октагылап алды. Сан 5:1 апаарга, ниити  сан деңнежип, 24-24 апарган. Ам сөөлгү арткан ийи мөге Ай-Демир Монгуш биле Төөрегийн Мягмаржавтың кайызы октаар-дыр, ол команда тиилээр.

Стадион хенертен боду-ла «чалгып» эгеледи. Моол, тыва ийи мөге тутчуп-ла турар. Стадион улай-улай «чалгып-ла» турар. Хенертен ийи мөге деңге дүшкен ышкаш болду. «Чалгыг» база хенертен соксаш кынды. Телеоператорларның тырттырып каан видеозун көрген соонда, Ай-Демирниң эктин орта судья часкаптары билек, көрүкчүлер шупту тура халчып кээп, «ураалай» берди. Моол мөге даяныпкан болду. Ынчалдыр 25:24 санга Тываның командазы тиилээн. Ийи команда 200-200 муң рубльди шаңналга алган. Эң хөй санны командазынга чаалап берген А.Очуржапты база удурланыкчыларының дөгерезин октаан Төөрегийн Баасанхууну он-он муң рубль-биле шаңнаан.

Тываның хей-аът кирген мөгелери баг тыртарынга база 2:0 санга Моолдуң командазын тиилеп кагды.

Ниитизи-биле чүнү демдеглеп болурул дээрге, моол мөгелерни көөрге, тырың мага-боттуг-даа бол, артык кил чок, ишти-хырны шөртегер кижи чок, кили аар эвес болгаш чиик, кашпагай. А тыва мөгелер деңзи талазы-биле аар, күш-шыдалы-даа четчир, ынчалза-даа арга ажыглаары ховар. Тыва хүрештиң аргалары-ла хөй болгай, оларны ажыглаар херек. Моолдарны көөрге, ийи-үш арганы улай-улай ажыглаар боор-дур, ынчангаш аажок бедик хей-аъттыг хүрежир, а бистиң мөгелеривис база ындыг болур болза эки-дир ийин.

Тывага мындыг спортчу демиселди чылдың-на эрттирип турары күзенчиг, чүге дизе тыва хүрештиң сайзыраарынга, бистиң аныяк мөгелеривистиң арга-дуржулга алырынга ол канчаар-даа аажок ажыктыг.

Даарта тулган чемпион дээш хүреш болурун чарлапты. Ол дугайында дараазында «Шындан» номчуур силер, хүндүлүг номчукчу.

Светлана Балчыр,

«Шынның» корр.

Чурукту хоочун журналист Владимир Чадамба тырттырган.