Шупту чаагайжыдылгаже!

«Тыва – арыг-силигниң девискээри»

Ажылым аайы-биле Тываның ырак-чоок булуңнарын каш-даа эргип кезидим. Төрээн черимниң каас-чараш бойдузу дег, эргим черни тыппас-даа мен. Долгандыр арга-эзимниг, бедик дагларлыг, удазын дег шөйлү берген аржаан сугларлыг, хову-шөлде чаптып оъттаан тос чүзүн малдыг, казымал байлактыг — бай-ла оран. Бо хире чараш черивисти арыг-силиг тургузуп камгалаар хамаанчок, херекке албайн, бокталдырып турарывыс харааданчыг. Ынчангаш амыдыралчы айтырыгның дугайында чамдык эскериглеримге доктаап көрейн.

Тываның мурнуу чүгүнде   Моол чурту-биле кызыгаарлашкан Эрзин кожууннуң удуртулгазы «Тыва – арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» деп республика чергелиг мөөрейниң негелделерин боттандырары-биле 5 сумунуң чурттакчыларын  арыглаашкын болгаш чаагайжыдылга ажылдарынче кыйгырып, чогуур хемчеглерни ап,  чорудуп турар.

Кожууннуң чагырга бажыңының девискээринде болгаш албан черлеринде ыяштарны эрткен чылын  тарып олуртканындан  өзүп көвүдээни илдең. Бо чылын чаш өзүмнерни орай тарып олурткан. Арыг-силигни сагыыры-биле бок төгер улуг демир 100 саваны садып алгаш, ооң 20-зин «Төре-Хөл» турисчи баазада тургускан база албан черлеринге, сумуларга болгаш чурттакчы чонга үлеп берген. Бажыңнарының чанында контейнерлиг чурттакчылар ай санында 100 рубльди төлеп турар.

Кожуун төвүнүң чурум-чыскаалдыг бедик бажыңнарын көөрге, аянныг-ла. Ынчалза-даа төп кудумчуда ээн тудуг суурнуң хевирин үреп турары чаржынчыг. Бо ээн бажыңны удавас кылып эгелээр сайгарлыкчы бар. Ол чериниң документилерин четчелеп, кылдырып турарын  чугаалады.  Девискээрни долгандыр хе-римнеп каан болза, ажылдар эгелээн деп санаар апаар. Амдыызында чүгле аас болгаш саазын кырында хевирлиг. Эрзин суурнуң иштинде ам-даа чедир кылыр ажылдар  барын эскердим: кудумчуларның чы-рыдылгазын киирери, бок-күзүрүмнү аштап-арыглаары, херимнерни эде-хере чаартып септээри, орук шимчээшкининиң дүрүмнерин азар адагаштарны база тургузары... Суурнуң хүн ажар талазында хову дургаар октаттынган бокту карак-биле чүгүртү көөрге, шынап-ла, ыянчыг. Ол чоокта, алдан базым хире черде, эрзинчилерниң көрүштүг, чараш хүрээзи биле стадиону туттунган. Чурттакчыларның кайы хамаанчок богун дарый шиитпирлеп, чаагайжыдылга болгаш ногаанчыдылга ажылын шалыпкын чорудары үениң негелделери апарган-дыр. Хөпээннеп каан сиген дег бокту трактор-биле оңгарны каскаш, ынаар киир үстүрүп, чурумчудар болза, улуг чарыгдал-даа негеттинмес хире. Республикада чарлаттынган мөөрейни август айда түң-нээр, ынчангаш чедир кылыр ажылдарны дарый кылырын ТР-ниң тускай төлевилелдер эргелелиниң даргазы Адам Текеев сагындырып чугаалады.

Эрзинниң эдээнде Кызыл-Сылдыс суурже кирип орда-ла кудумчуларда терек ыяштарны чартыынга чедир агартыр чугайлап кааны кайы ырактан көскү. Төп кудумчузунда Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи Галина Доваадорнуң тураскаалы бар. Ону долгандыр херимнээш, ыяштар, чечектер тарып олурткан. Ортаа кудумчуда шевергини кончуг бедик, ак субурган туттунган.  Ооң чоогунда уруглар садын кожуунда эки ажылдыг албан чери деп таныштырды. Херим иштинде янзы-бүрү өңнер-биле будуп каан дугуйлар бар, аңаа чечектер тарып турган хире, амдыызында чүү-даа чогул. Агаар-бойдустуң өскерлип турары-биле чечектер, ыяштар тарып олуртурунче далашпайн турары элдеп. Кыдыг черде бичии суур болгаш чурттакчыларының хөй кезии мал-маган тудуп турар. Тарып олурткан чечектерни, ыяштарны инектер чип кааптар деп баш бурунгаар-ла сагындырды. Кудумчуларга бичежек хе-римнер кылгаш, чечектерни, ыяштарны ооң иштинге тарып каар болза, мен бодаарымга, ажырбас-ла-дыр. Инектер чип кааптар дээш чүнү-даа тарывас бис бе?! 

Ногаанчыдылга болгаш арыглаашкын талазы-биле кожуун бүрүзүнде харыысалгалыг удуртукчуларны быжыглаан болгай. Ол хирезинде чүгле субботниктер-биле кызы-гаарлаттынып турары көскү. Республиканың хоорай, суурларын эргий кезип чорааш, ажылдар шуут кылдынмайн турар эвес, хемчеглер алдынып турар-дыр деп түң-недим. Мурнуку чылдар-биле деңнээрге, байдал кайда-даа чүгээртээн. Тыва чоннуң сагып чораан чаагай чаңчылдары хөй: суг хирлендирбес, ыяш кеспес, доктааган черинге кайы хамаанчок бок октап болбас дээш, оон-даа өске. Бойдуска хумагалыы ол хире бедик чораан. Долгандыр турар хүрээлелди камгалаар талазы-биле база экологтуг акция ажыл-чорудулгазынга болгаш арыглаашкынга идепкейлиг киржиринче республиканың чурттакчы чонун кыйгырып тур бис!

Анисья Тюлюш.

Адам Текеевтиң тырттырган чуруктары.