«Азияның чүрээ» байырлап тур

Репортаж

Экии, фестиваль!

Июнь 11-ниң хүнү. Найысылал Кызыл. В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театры. «Азияның чүрээ» IV делегей чергелиг этнокультураларның фестиваль-конкурузунуң байырлыг ажыдыышкыны. Көрүкчүлер зал сыңмас, чаңгыс-даа хостуг олут чок. Хөгжүмнүң байырымныг үнү чаңгыланган соонда, башкарыкчылар  сценаже чогаадыкчы коллективтерни чалай берди: «Күчү-күштүг Енисейниң эриинде тоолчургу бурунгу чажыттарның чурту — Азия төвү Тыва чер силер бүгүдениң моорлап келгениңерге өөрүп, чогаадыкчы мөөрейже чалап тур!». Кайгамчык чараш делегейниң хореография уран чүүлүнүң мөөрейиниң киржикчилериниң чыскаалы үнүп келди. Олар күрүнезиниң, чер-чуртунуң, хоорайының туктарын мурнунда бедидир көдүрүп алган киискидип чорлар. Башкарыкчылар байырлыы-биле таныштырып тур: Татарстанның күрүнениң ыры болгаш танцы ансамбли «Агидель», Забайкалье крайның Агинск-Бурят округунуң ыры болгаш танцы ансамбли «Амарсайн», Иштики Моолдуң  университединиң чанында уран чүүл академиязының ансамбли, Хакас Республиканың «Кун сузы» ансамбли, Моол Арат Республиканың уран чүүл академиязының чанында студияның «Натурденс» ансамбли, Кемеров облазының танцының губернатор театры, Усть-Ордынск Бурят округунуң «Степные напевы» ыры-танцы ансамбли, Калмык Респуб­ликаның ыры-танцы ансамбли «Тюльпан», Новосибирск хоорайның ыры-танцының «Чалдоны» ансамбли. Көрүкчүлерниң диңмиттиг адыш часкаашкыннары уламчылап турда, мөөрейниң киржикчилеринге байыр чедирери-биле ТР-ниң Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Советович Иргитти башкарыкчылар сценаже чалапты.

— Эргим чонум, хүндүлүг аалчылар, мөөрейниң киржикчилери! Тывада 4 дугаар эртип турар хореография уран чүүлүнүң делегей чергелиг «Азияның чүрээ» фестиваль-биле изиг байыр чедирип тур мен. ТР-ниң Чазааның Даргазы Ш.В.Кара-оол сургакчылаашкында чоруп турары-биле ооң байыр чедириишкинин силер бүгүдеге дамчыдып чедип келдим.

«2014 чылды Россияда культура чылы кылдыр чарлаан. Ынчангаш бистерге ол ийи дакпыр байырлал. Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чыл оюн байырлаар бис. Ооң культурлуг хемчеглериниң бирээзи «Азияның чүрээ» фестиваль-конкурс болуп турар. Бо фестиваль-конкурстуң ат-сураа кызыгаар чок барган деп болур. Чылдан чылче ооң киржикчилериниң саны көвүдеп орар. Улусчу танцыларны нептередиринге, кижилер аразында найыралды быжыктырарынга болгаш бот-боттарын эки билчип, арга-дуржулга солчурунга ол улуг рольду ойнап турар. Бөгүн бистиң фестивальда даштыкы чурттар Кыдат, Моолдан, Кыргыстандан болгаш Россияның Калмык, Бурят, Хакас, Татар республикаларындан болгаш Новосибирск, Красноярск, Иркутск, Кемеров хоорайларындан танцыга ынактар чыглып келгени бо. Танцы культураның элчини болуп, хамыкты каттыштырып, демнештирип турары өөрүнчүг-дүр. Шуптуңарга чогаадыкчы чедиишкиннерни, мөөрейге тиилелгени күзедим» —  дээн Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң бо чылыг сөстерин хүлээп ап көрүңер. Фестивальды ажыттынган деп чарлап тур мен!

Үргүлчүлелдиг адыш часкаашкыннары уламчылап турда, «Саян» ансамблиниң артистери мөөрейжилерге хүндүткелдиң демдээ — ак хадактарны тудусту.

Хат-салгын дег чалгынналып…

Байырлыг ажыдыышкынны күрүнениң «Саян» ансамблиниң артистериниң оюн-көргүзүү уламчылады. «Саян» ансамбли бо фестиваль-конкурстуң эрттирикчилери болгаш, мөөрейге киришпес. Тус-тус күүселделер мөөрейинге артистер киржип болур. Бир эвес бистиң артистеривис мөөрейге киришкен болза, ылаңгыя Тываның Улустуң артизи  Аян Мандан-Хорлуунуң тургусканы («Эзир-Кара» азы «Эр кижиниң үш оюну»)  танцылары дээш, дээди шаңналды алыр турган дээрзинге бүзүрелин көрүкчүлер илередип, аравыста чугаалажып олур бис.

Аалчыларның күүселделери эгеледи. Күштүг хөйнүң ырының үделгези-биле «Амарсайн» ансамбли бурят сюитаны күүседип тур.Хөй кижи киржикчилиг бо оюн-көргүзүүн оожум, дүрген аялга аайы-биле байырымныг күүсеттилер. Моолдан артистер аныяктарның амгы үениң аяны-биле ойнаан танцызын көргүстү. «Натурденс» дээн адын бадыткап, олар мага-боттуң бүгү органнарының онзагайын тодаргайлап, ээлгир, шимченгири-биле көрүкчүлерни кайгатты. «Сибирь калейдоскову» танцының  губернатор театрының хоровод ойнаан артистери хөлде салдаан куулар-ла, дурт-сынының чоргаар деп чүвезин! «Новосибирск облазының «Чолдоны» база Калмыкияның «Тюльпан» ыры-танцы ансамбльдарының оюнун канчап магадавас боор. Ынчалза-даа хамыкты кайгаткан артистер дээрге, Кыдаттың Иштики Моолдан келген өңнүк- тер болду. 20 ажыг аныяк оолдар биле дың чаңгыс Намин деп кыс баштарынга каш каът аяктар салып алгаш, салгын-хат дег самнап турда кайгамчык-тыр!

Дээди шаңнал — губернатор театрында

Үш хүн үргүлчүлээн мөөрейниң түңнели кандыг болганын сонуургап, кым-на тиилээн ирги дижип, июнь  13-түң кежээзинде көрүкчүлер база катап В.Көк-оол аттыг хөгжүм шии театрынга сыңышпас кылдыр чыглып келген. Башкарыкчылар В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының аныяк артистери Уран-оол Стал-оол биле Наталья Сарыг делегей чергелиг 4-кү этниктиг культураларның «Азияның чүрээ» фестиваль-конкурстуң түңнел ке­жээзи ажыттынганын чарлапты.                            

Хөгжүм үнү чаңгыланган соонда, көжеге ажыттынды. ТР-ниң күрүнениң «Саян» ыры-танцы ансамблиниң артистери сценаже ыры-самы-биле хат-шууган дег ужугуп кирип келдилер. Ыраажылар ырлап турда, танцычылар танцылаан. Ыраажылар кожамыктажып чижип турда, хөөмей-сыгыт улай чаңгыланып тур. «Саяннар»-биле чергелештир  «Тюльпаннар», «Натурденс», «Чалдоны», «Кун сузы» болгаш Иштики Моолдуң артистери танцыга катчып ойнай бээрге, сценада хензиг-даа хостуг чер чок. «Саян» ансамблиниң ыраажылары самнап ойнаан өөрлериниң ийи кы­дыында турупкан ыры-шоору-биле аян тудуп турлар.                           

«Агып чыдар кара сугнуң

Сайы чараш болбайн канчаар.

Алышкылар оолдары

Дөмей-дөмей болбайн канчаар.

Узуп ижер кара сугнуң

Дажы чараш болбайн канчаар.

Угбашкылар уруглары

Дөмей-дөмей болбайн канчаар.

Орус, тыва, татар, калмык, бурят, кыдат, кыргыс – аңгы-аңгы нация чоннарны төлээлээн самчылар «саянчыларга», тыва чонга хүндүткелдиң болгаш өөрүп четтириишкинниң барымдаазы кылдыр каттышкан танцыны «Саян» ансамбли-биле ойнап, чаңгыс тыныш-биле доос­тулар. Залга адыш час­каашкыннары «часты» берди! Улуг күрүне Россияның аңгы-аңгы булуңнарының төлээлерин болгаш даштыкы чурттардан келген өңнүктеривисти танцы уран чүүлү демнештирди. «Азияның чүрээниң» өшпес оду  хып  тур! Ол дээрге уран чүүлге ынакшылдан аас-кежик, өөрүшкү, найырал, демниг чорук болгаш тайбыңның демдээ-дир. Бир үежи аныяктарны көөрге, чараштарын. Национал хептеринден ылгап көөр дээр­ден башка оолдар, кыстар, шынап-ла, бот-боттарынга дыка дөмей. Азия деп улуг диптиң төлдери ындыг болбайн канчаар. Азияның төвүнде чуртка чыглып, душчуп, кады ойнап-хөглээри оларга аас-кежик дээр­зи хүлүмзүрүг чайнаан арын-шырайларындан илдең.

Байыр чедирери-биле сценаже ТР-ниң Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит үнүп келди:

— «Азияның чүрээ» фестивальдың киржикчилери силерге байыр чедирери меңээ улуг аас-кежик-тир. Кайгамчык кежээде ужуражып турар-дыр бис. Сценадан мөөрейге тергиидээн күүселделерни көөр бис.

Байырлал кайгамчык солун, эп-найыралчы байдалда эртип турар-дыр. Фестиваль салым-чаяанныгларны – талантыларны илереткен. Юбилей уткуштур болуп турар культурлуг хемчеглерниң аразында «Азияның чүрээ» фестиваль төлептиг черни ээлээни чугаажок. Чаңгыс дипте чурттап чоруур, дазыл-дамырларывыс төөгүден  үнген дөзү чаңгыс чоннар болгаш, ыры-танцы, оюн-тоглаавыстың утка-шынары кандыг-даа очулга чокка бот-боттарывыска билдингир-дир. Чүс-чүс чылдарны өттүр бурун культуравысты камгалап арттырып ап шыдаан, уран  чүүлге кайгамчык бедик талантылыг чоннарның салгалдары бис дээрзин бо фестиваль бадыткаан. Ол эртиневисти салгалдан салгалче дамчыдаалыңар — деп, байыр чедиргеш, Шолбан-оол Советович ТР-ниң Чазааның Даргазының өөрүп четтириишкининиң бижиктерин аалдап келген коллективтерниң удуртукчуларынга тывысты.

Көрүкчүлерниң үрде манаан шагы-даа келди. ТР-ниң болгаш ХР-ниң уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, Тываның күрүне шаңналының лауреады, ТР-ниң культура сайыды Вячеслав Донгакка удурткан жюри тиилекчилерге шаңналдарны тыпсыры ол. Жюри кежигүннери — Калмыкиядан, Бурятиядан, Кыдаттан, Моолдан болгаш Тывадан үш  культураның ат-сураглыг ажылдакчыларын (ТР-ниң Улустуң артизи, РФ-тиң алдарлыг артизи Донгак Монгуш, ТР-ниң болгаш БР-ниң алдарлыг артизи Менгилен Сат) сценаже чалапты.

Тускай аян-шинчизи болгаш улустуң танцыларын суртаалдаарынга улуг үлүг-хуузу дээш, «Чалдоны», «Кун сузы» ансамбльдар фестивальдың дипломантылары болган.

Танцының тус-туста күүселделеринге 3-кү чергениң лауреттары болганнар: Люсьена (Новосибирск. «Чолдоны»); Ди­ляна Питкова («Тюльпан»); Чингис Михеев («Степные напевы»). 2-ги чергениң лауреаттары: Шаравии Чооду («Саян». Тыва); Энхцэцэг (МАР). 1-ги чергениң лауреаттары – Намин (Иштики Моол); Энхторг (МАР).

Хөйнүң танцызының күүселдези дээш 3-кү черни Татарстанның «Агидель» ансамбли алган. 2-ги черни – «Натурденс» танцы студиязы (МАР); 1-ги черни Калмыкиядан «Тюль­пан» ансамбли алган.

Дээди шаңнал – Гран-прини Кемеров хоорайның танцының губернатор театрының артистери чаалап алган. Оларга фестивальдың тускай шаңналы ста­туэтканы база 100 муң рубльди тывысты.

Дөзүвүс чаңгыс болгаш,  тыва хөөмей-сыгыт чаңгыланы бээрге, татар, калмык, бурят, кыдат, моол-даа – кижи бүрүзүнүң чүректери дыңзыг соп, таалал-биле дыңнай бээр. Улуг, делгем Азий диптиң төрел чоннары ындыг болбайн канчаар.                                           

Светлана Балчыр.   

Чурукту  Чингис  Саая  тырттырган.

"Шын" солун