Хүлер тураскаал эвес, а дириг кижи

Чоокта чаа В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга Тываның Россияга каттышканындан бээр 100 чыл оюнга тураскааткан «Тос чадырдан үнгеш…»  деп шииниң баштайгы көрүлдези болган. Ооң дугайында база литература адырында  юбилейлиг чылда кандыг ажылдар чоруттунуп турарын сонуургап, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң даргазы, Тываның Улустуң чогаалчызы Эдуард Мижитке ужуражып чугаалаштым.

— Эдуард Баирович, «Тос чадырдан үнгеш…» деп шииниң автору болгай силер, аңаа хамаарыштыр янзы-бүрү чугаалар үнүп турар. Чонга кандыг тайылбыр берип болур силер?

— Ийе, шииде чамдык чүүлдерге хамаарыштыр айтырыглар тургустунуп ту-рарын дыңнадым, ол дугайында солундан-даа номчудум. Бир солунда: «Шиини «Дра-матический коллаж» деп каан-дыр» — дээн чеме бар чорду. Мен шииге ындыг демдеглел кылбаан кижи бол-гай мен. Шиини театрның удуртулгазының чагыы-биле бижидим. Олар Тываның Россияның хоргадалынче киргениниң 100 чыл оюнга тураскааткан шии күрүне баштыңы чораан Тываның Улустуң чогаалчызы С.Тока дугайында болза тааржыр деп сүмелешкен болган. «Араттың сөзү» деп трилогияга даянып, авторунуң көрүжүн, ооң сактыышкыннарын барымдаалап бижээн мен. «Араттың сөзүн» номчаан улус шиини эки билип турар чорду. Партияның ол үеде улуг ажылдакчылары, хоочуннардан: «Шииде ол үени эки көргүскен-дир» — деп үнелелдерни алдым.

Бир эвес шииге көдээ ажыл-агыйның, бүдүрүлге, тудуг-суурнуң Тывага канчаар сайзырап турганын көргүскен болзумза, ону чүгле 100 чыл байырлалында көргүзер, чаңгыс хүннүң шиизи болур турган ийик. Социализм үезинде тудуг, бүдүрүлге дугайында чогаалдарны, киноларны дыка хөй үндүрүп турган болгай. Ынчалза-даа чон оларны сонуургавайн барган. А кандыг-бир кижиниң хууда салым-чолу, төөгүзү көрүкчүлерге кайы-даа үеде солун болур. Шииде Токаның чаш чораан чылдарын орус чон-биле тываларның кады чурттап эгелээн үезин, оларның аразында сырый харылзаазын көргүзер дээш киирген мен. Чамдык маргыштыг чүүл-дерге хамаарыштыр тыва чоннуң төөгүзүнде шупту чүве каалама орук дег болбаан, нарын айтырыглар хөй турганын сагындырып каайн. С. Тока бодунуң үезинде күрүне ажылдакчыларын баштап алгаш, бүгү бергелерни шыдажып эрткен болгай, ол дээрге, ооң үзел-бодалының, чүткүлүнүң күштүү ол-дур. Ону канчап көргүспезил?! Черле ынчаш уран чогаалга, ылаңгыя драматургияга хүлер тураскаал эвес, дириг кижи херек болгай. С. Токаны бүгү чүвени хандыр бодап, сайгарып чоруур, кандыг-даа талалары бар-даа болза, арын-нүүрлүг кижи кылдыр көргүскеним-даа ол.

 Оон аңгыда шии чогаалында хажыдып болбас тускай дүрүмнер бар болгай. Аңаа шупту чүвени каас, чараш, тайбың кылдыр бижип болбас, шии чогаалы ону шуут хү-лээвес. Шии чогаалынга ыяап-ла чөрүлдээ, демисел турар ужурлуг.  Ол ышкаш шиини чогаалчы канчаар бижип каарыл, сценага ол-ла хевээр тургустуна бээр деп чүве колдуунда-ла болдунмас. Чүге дээрге, ол коллективтиг ажыл болгай. Режиссер бодунуң көрүжүн, сагыш-бодалын база киирер апаар. Режиссернуң бодал-сагыжын, чогаадыкчы ажылын хүндүлээр апаар. Артистерниң тус-тус ойнаары база шииге янзы-бүрү өңнерни немээр. Чамдык шиилерден режиссернуң ажылдаанының түңнелинде чүгле ора-сомазы артып каар таварылгалар кайы хөй. «Тос чадырдан үнгеш…» ийи режиссернуң ажылы-биле сценага салдынган. +скерилгелер, немелделер, казыышкыннар бар болбайн канчаар.

— «Шииде орус чонну колдуунда эзирик кылдыр көргүзүп каан-дыр» — деп бир көрүкчүнүң шүгүмчү-лелинге хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?

— Мээң бижээнимде ындыг чүве чок. Шии парлалгаже үнүп кээрге, номчукчулар биле бээр боор. Чижээлээрге, Чолдак Степан бодунуң күжү-биле байый берген тараачын-дыр. Ол бир эвес үргүлчү эзирик турган болза, ынчаар канчап байыыр деп. Ооң аңгыда мээң бижип каанымда Чолдак Степанның өөнүң ишти бичии Тывыкыны кээргээш, хөлечиктедип аар, чымчак сеткилдиг кижи чүве. А тываларның бөдүүн орус чоннуң төлээлери Данила, Веденей суглар-биле найыралын чүге эскербейн барган ирги.

— Силерден оон өске кандыг чогаадыкчы ажылдар манап болурул?

— Күрүнениң «Саян» аттыг ыры, сам ансамблиниң чагыы-биле «Күзелдиң алдын согуннары» деп программаны тургустум.  Ында бистиң бурун скиф үезинден эгелээш Россияга каттышканывыска чедир төөгүвүстү көргүскен. Юбилейлиг программаның танцыларының либреттоларын (танцының утказын, чүү болуп турарын тайылбырлаан сценарийи), чаа ырларның, башкарыкчыларның сөстерин дээш, черле шуптузун бүрүнү-биле бижидим. Чүгле ийи хире черде улустуң ырлары кирген. Тыва чоннуң үе-дүптен тура өске чоннар-биле эп-демниг улуг күрүне болуп чурттаксап чораан күзели чамдыкта бүдүп, чамдыкта буурап-даа чорза, түңнелинде келгеш, Россия-биле каттыжып, «күзелдиң алдын согуннары» сорулгазынга четкени ол. Программаның өзек бодалы ол. 

— Юбилейлиг чылда Чогаалчылар эвилелинде кандыг хемчеглер болуп турарыл?

— Чогаалчылар эвилелиниң 70 чыл оюнда уран чогаалдың 5 хевиринге республика мөөрейлерин эрттиргенивисти сактып тур боор силер. Оон бээр эвээш үе эрткен, а эки шынарлыг улуг чогаалдар төрүттүнеринге үе херек болгай. Ынчангаш амдыызында уран чогаалга улуг мөөрей эрттирери болдунмас.  Бо чылын Тывада орус дыл чылы болгай. Ынчангаш орус дылдан тыва дылче шүлүктер болгаш биче хемчээлдиг калбак чогаалдар очулгазының мөөрейин чарлаан бис. Оон аңгыда ажылывысты келир үеже угландырып, аныяк чогаалчыларны деткиир, оларның уран чогаалга сонуургалын күштелдирер сорулгалыг шүлүк болгаш биче хемчээлдиг калбак чогаалга мөөрей чарлаан бис. Бистиң күзеп турарывыс ышкаш эвес-даа болза, мөөрейлерже ажылдар кээп турар. Түңнелдерни чоорту үндүре бээр бис. Мөөрейлерни эрттирип турар кол чылдагаанывыс байырлыг чылда хемчег-ле алыр дээш эвес, а тыва уран чогаалывыстың сайзыралынга, бурунгаар шимчээшкининге идиг бээрин чедип алыксап турар бис. Уран чогаалдың сайзыралы дээрге, дылдың, культураның, уран чүүлдүң, мөзү-шынарның, сагыш-сеткилдиң, ниитилелдиң сайзыралы-дыр. Ол дээрге, анаа-ла чогаал айтырыы эвес, а, хандыр көөрге, күрүне айтырыы-ла болгай.

— Силер бодуңар мөөрейде киржип турар силер бе?

— Чок, бо удаада ол-даа мөөрейге, театрның чарлап кааны мөөрейинге-даа киришпедим. Чогаалчылар эвилелиниң 70 харлаанынга тураскааткан мөөрейге киришкен соомда, чамдык улус эки-багай чугаа тарадып эгелээн чүве. А херек кырында ол мөөрейниң түңнелдерин үндүрерде, хамаарышпас комиссия тургускан болгай бис. Ынаар Тываның шыырак болгаш уран чогаалче аңгы-аңгы көрүштерлиг чогаалчылары болгаш чогаал шинчилекчилери кирген. Чогаалдарны чогаалчыларның боттарының аттары-биле эвес, а псевдонимнер (чогааткан аттар)-биле киирери эң кол негелде турган. Комиссия кежигүннери кымның-даа киржилгези чокка, кымдан-даа хамаарышпайн, түңнелдерни боттары хостуг байдалга үндүрген чүве. Ындыг турбуже, чараш эвес чугаалар дөмей-ле туруп келген. Оон бо чылдың мөөрейлеринге киржир дээримге база-ла «Эдуард Мижит дөмей-ле бир дугаар черни алыр-ла ыйнаан, ону биле тура, шаңнал алыксааш, өске улуска орук бербейн, чүт-күүрү ол-дур» дээн чугаалар катап эгелей берди. Комиссия канчаар-даа шиитпирлеп болур-ла болгай, бир дугаар черни бербейн-даа барып болур. Ынчалза-даа ам бодап кээримге, мээң мөөрейлерге киржир хамааты эргемни казыыр хоойлу чок-ла болгай, оон аңгыда меңээ Улустуң чогаалчызы деп атты анаа-ла тывыспаан дээрзин хүн бүрү-де ажылым-биле бадыткаар ужурлуг мен. Ынчангаш моон соңгаар аңаа хамаарылгамны эде көөр болзумза эки-дир.  

—«Улуг-Хемни» мооң мурнунда тыва чогаалчыларның сеткүүлүдеп адап турган. Ам ооң даштыкы арнында «Тываның Чогаалчылар эвилелиниң сеткүүлү» деп бижип эгелээниниң дугайында сонуургадып көрүңерем.

— Ол айтырыгны ханы сайгарып көөрүмге, шынап-ла, частырыг болу берген болду. Сеткүүлдүң даштынга оода-ла Чогаалчылар эвилели деп сөс турзун деп бодаан сеткилим-дир ийин. А чогум Чогаалчылар эвилели сеткүүлге удуртулга-башкарылга-даа, акшаландырыышкын-даа талазы-биле кандыг-даа хамаарылга чок. Сеткүүлдүң тургузукчузу — ТР-ниң Культура яамызы. Акшаландырыышкын болгаш оон-даа өске айтырыгларны яамы харыылап турар. Тываның Чогаалчылар эвилелиниң даргазын съездиге соңгуур болза, а «Улуг-Хем» сеткүүлдүң кол редакторун чүгле культура сайыды халаар болгаш томуйлаар эргелиг. Ынчангаш «Улуг-Хем» сеткүүлүн дараазында үндүрүлгеден эгелээш «Тываның чогаал сеткүүлү» деп шын адаар бис.

— Чогаалчылар эвиле-линиң съездизи чоокшулап олурар болгай, аңаа кандыг кол айтырыглар көдүртүнерил?

— Бир дугаарында, үш чыл ишти кылган ажылымны илеткээр, түңнээр мен. А чогаалчылар ажыл-ижимге боттарының үнелелин бээр, чаа дарганы, чаа баштаар черни болгаш ревизия комиссиязын соңгуур. Съезд алды айда эртер,  болур хүнүн тодараткаш, солуннарга чарлаптар бис. Аңаа дарый шиитпирлээр бир нарын айтырыг бар. Ажылдап кээримге Тываның Чогаалчылар эвилелиниң даңзызы будулгаазынныг болган. Даңзыда ады кирбейн турар улус Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү мен-даа дээр. А даңзыда ады кирип турар чогаалчылар кежигүнче кирбээн мен, дадывыр дужаавас мен деп-даа баар. Чамдык чогаалчыларның кежигүн билединиң дугаарлары база билдинмес боор. Үш чыл ишти бо айтырыгны шиитпирлээри нарын болду. Чүге дизе улуг назылыг чогаалчыларывыстың хөй кезии кожууннарда чурттап турар. Оларны ырак черден Кызылче келгеш, билеттериңер көргүзүңер дээри дыка эпчок. Ынчангаш даңзыны чурумчудар сорулга-биле, алды айда болур съездиге чогаалчылар шупту эвилелдиң кежигүнүнге кирген дугайында биледин тудуп алгаш келирин дилээр бис. Оон аңгыда тодаргай даңзыны янзы-бүрү хыналда органнары шыңгыы негеп эгелээн.  

— Келир чылын Россияга литература чылын чарлаар болгай. Кандыг планнарлыг силер?

— Аңаа хамаарыштыр чижек планны тургускаш, Культура яамызында аппарып бердим. Чогаал чылының ажыдыышкынын эрттирер бис. Оон ыңай Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолче чогаал талазы-биле күрүне шаңналын катап тургузарының дугайында дилег билдириишкинни киирер бис. Чайын улуг байырлалдар эрте бээрге, Чазак Даргазынга ужуражып, ол дугайында чугаалажыр бис. Ийе, бо хү-лээлгени күүседип артар болзумза дээрим ол-дур ийин, а халажы берзимзе, ажылды уламчылаарын чаа соңгуттурар даргага күзээр апаар.

Россияга чогаал чылында база бир улуг мөөрейни эрттирерин планнап тур бис. Ол 7 номинацияга эртер: шүлүк чогаалы, проза, драматургия, уругларга чогаалдар, уран очулга, чогаал критиказы болгаш ожук дажы. Тыва шүлүк чогаалының онзагай хевири ожук дажын улам сайзырадыр сорулганы салганывыс ол. Оон ыңай келир чылын төөгү эртемнериниң доктору, Тываның Улустуң чогаалчызы болгаш эртеминиң ажылдакчызы, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы, Россияның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, тыва хамнарның бүгү назынында президентизи, «Хамнаашкынның дириг эртинези» америк шаңналдың эдилекчизи, Буян-Бадыргы орденниң баштайгы эдилекчизи, Найырал ордениниң болгаш «Ада-чурттуң мурнунга ачы-хавыяазы дээш» орденниң II чергезиниң эдилекчизи Монгуш Кенин-Лопсанның 90 харлаан юбилейин эрттирер бис. Ооң иштинде эртем-практиктиг конференция, кожууннарже үнүүшкүннер дээш, оон-даа өске хемчеглер кирип турар. Бо-ла бүгү планнарга ажылдарны болгаш хемчеглерни ам-даа немей киирер бис. Ынчангаш чаа соңгуттурар дарга мээң бо тургускан планымны хүндүлеп көрүп, ара кагбаан болза деп бодаар-дыр мен.

— Интервью бергениңер дээш четтирдивис. Салган сорулгаларыңар чедиишкин-ниг боттанзынам.

Шончалай Мааты-оол.

"Шын" солун