Кадык төл — ада - иениң аас - кежии

Чаш уругларның төрүттүнүп турарының талазы-биле Тыва Республика Сибирь федералдыг округда 1 дугаар черде, а Россия Федерациязында 2 дугаар черде чоруп турар. 2012 чылда 8216 уругнуң аразындан 511 өпеяның деңзизи четпес төрүттүнген, 2013 чылда — 8042 (540), 2014 чылдың 5 айында 3365 (6) чаш уруг немешкен. Уругларның хөй кезии Кызыл хоорайның 1 дугаар божудулга бажыңынга болгаш Перинаталдыг төпке төрүттүнүп турар. Ында 500 грамм төрүттүнген чаштарны амгы үениң дериг-херекселдерин ажыглап тургаш, амы-тынын камгалап ап турар апарган. Деңзизи чогуур хемчээлинге четпес (500 граммдан 1 килге чедир) уругларны камгалаарының талазы-биле байдал РФ-те 25 хуу болза, Тывада ол көргүзүг 34 хуу болуп турар.

ТР-ниң Кадык камгалалының чаартылга программазы езугаар кожууннарның эмнелгелерин, Кызыл хоорайның божудулга бажыңнарын, республиканың Перинаталдыг төвүн чаа дериг-херекселдер-биле четчелеп хандырган.

Херээжен чоннуң кадыындан чаш уругларның кадыы кол хамааржыр. Ынчангаш херээжен чон иштелир мурнунда аарыгларын эге чадазында илередип, эмнедип алыры чугула. Деңзизи чогуур хемчээлинге четпес төрүттүнер уругларның чылдагааннары: сыңый аарыглары, уруг дүжүртүрге, эр-херээжен харылзаадан тыптыр аарыглар дээш, оон-даа өске. 2013 чылда 4776 херээжен чон уруг дүжүрткен. Ооң салдары аныяк-даа, улуг-даа назылыг херээжен кижиниң кадыынга дыка багай.

Республиканың Перинаталдыг төвүнге чылдың-на 3 муң уруг төрүттүнүп турар, оларның 500 хирезиниң деңзизи чогуур хемчээлинге четпес.

Деңзизи чогуур хемчээлинге четпес төрүттүн-ген чаш уруглар кадыы кошкак болганындан иезиниң сүдүн шиңгээдип ап шыдавас, ынчангаш олар тускай дериг-херексел-биле дамыр дамчыштыр чугула херек микроэлементилерни алыр. Амгы үениң медициназы 500 грамм-даа деңзилиг бичии чаштарны камгалап ап шыдаар апарган. Деңзизи чогуур хемчээлинге четпес уругларны чогуур деңзиге чедир өстүрериниң үези 6 ай чеде бээр. Ындыг уругларның хөй кезииниң карактары аарыг боор. Ынчангаш республикада карак шинчиир 6 млн. рубль өртектиг офтальмоскоп дериг-херекселин бир дугаар тургускан. Бо тускай аппараттың дузазы-биле уругларның карак аарыгларын эге чадазында илередип, эмнеп эгелээн.

2011-2013 чылдарда ТР-ниң кадык камгалалының чаартылга программазы езугаар 57 млн. рубльге чаа медицина дериг-херекселдерин саткан. Ол-ла программа-биле УЗИ шинчилгези эртер аппаратка 2012-2013 чылдарда уругларның баш мээ-зинге, чүрекке, ижин-хырын органнарынга 4135 шинчилгени эрттирген. Оон аңгыда ханының анализиниң харыызындан ижинде өзүп турар чаштың салгал дамчып келген аарыгларын илередип турар. Бир эвес Россияда деңзизи чогуур хемчээлинге четпес уругларның оңгарлып, амы-тынныг артарының талазы-биле көргүзүг 70,4 хуу болза, Тывада — 84, 6 хуу.

Амыдыралчы чижектен көрээлиңер: бир аныяк аваның төлү 1 кг 900 грамм болуп, деңзизи четпес төрүттүнген. Чаа-ла 16 харлапкан кыс иштели бергенин боду билбээн, таныжы оолга чугаалаарга, өөрээн ышкаш болган. Аныяк кыс 5 айлыынга чедир иштиг деп билбээн болгаш эмчи-даа барбаан. Кажан билдинип кээрге, эмчи бүрүткелинге туруп, анализтер дужаарга, кыс кижиниң  аарыглары хөй болган. Уругда шээр аарыгны база эмчилер илереткен. Шээр аарыг дугайында таныжынга чугаалаарга: «Мен кадык кижи мен, сен халып турдуң ыйнаан» — дээш, тоовас, удаваанда уругга келбейн барган. Төлдүң төрүттүнеринге чедир ава болур кыс чогуур эм-домну ап турза-даа, божуптарга дөмей-ле өпеяазының кадыы кошкак, деңзизи четпес болганы ол.

Ындыг чаш улусту эмнээр дээш эмчилер улуг кижи безин аарзынар, күштүг эмнерни сыкыртып эгелээр. Чаш кижиге ол хинлинчектиг болбайн канчаар. /стүнде демдеглээним өпея төрүмелинден нерв аарыглыг, кадыы кошкак  кижи болган. Ооң буруузу чүл? Чүгле улуг улустуң угаан-сарыыл чок чоруундан чаш кижи бүгү назынында эмнедир салымныг  арткан.  Кызылдың уруглар поликлиниказында деңзизи четпес, ада-иезинге кагдырган уруглар дыка хөй. Оларның ада-иези дээрге-ле социал байдалы нарын азы  янзы-бүрү аарыглардан эмнедип турар улус.

Социал байдалы нарын өг-бүлелерде кадыы кошкак уругларның төрүттүнүп турары хөй. Ындыг өг-бүлелерни эмчилер (ылаңгыя гинеколог эмчи) кичээнгейге ап, херээжен кижиниң кадыын хынап, күзенчиг эвес иштелир чорукту болдурбазы-биле хемчеглерни алыр ужурлуг. Ажыл-агый чок, амыдыраар байдалы берге (харын-даа арага-дарыже сундулуг) өг-бүлелерге чаш төлдүң төрүттүнгеш, канчаар өзери билдингир.

Кызылдың 1 дугаар божудулга бажыңының херээженнер консультациязының психологу Эльза Ондар мынчаар чугаалаар: «Деңзизи четпес төрүттүнген уруг-лар 2-3 хар үезинде боттарының үе-чергези уруглар-биле өзүлдези деңнежи бээр. Бир эвес 4 харга чедир эки талаже өскерилгелер демдеглеттинмес болза, уругларны нейропсихологтуң консультациязынга киирери чугула. Ынчангаш оларны невропатолог, психолог, уруглар эмчизиниң шыңгыы хайгааралынга тургузуп, эмчи шинчилгезин айда 2 катап эрттирери чугула. Эң кол эм — авазының ынакшылы, сагыш човаашкыны, чассыдып эргеледиишкини, өпей ырылары. Уруг чеже-даа бичии болза, авазының чылыг холдарындан, үнүнден оожургалды ап, деткимчени билип чыдар. Кувез (деңзизи чогуур хемчээлинге четпес төрүттүнген уругларны азыраар дериг-херексел) иштинде өңгүр ойнаа-ракты азып, хөгжүм болгаш өг-бүлениң кежигүннериниң үннерин дыңнадыры күзенчиг. Ава биле чаштың чоок харылзаазындан уруглар деңзизин немээр, өзүлдези сайзыраар.

Бистиң республикада чылдың-на 500 хире деңзизи четпес уругларның төрүттүнүп турары дүвүренчиг. Ие-чашты камгалаары-биле амгы үениң медициназының таарымчалыг  бүгү-ле байдалдарны тургузуп турары өөрүнчүг болбастың аргазы чок. Республиканың Перинаталдыг төвү, божудулга бажыңнары үениң негелдезинге дүгжүп турар дериг-херексел-биле четчелеттинген. Эмчилер чаштарның кадыын камгалаар дээш дүн-хүн чок шыңгыы ажылдап, бедик көргүзүглерни, түңнелдерни чедип ап эгелээн. Кадык ажы-төл — кадык ниитилел. Ынчангаш уруг боттандырарының бетинде баш удур эмчи хыналдазын эртип, шыңгыы боданыры чугула!

Шончалай ХОВАЛЫГ.