«Көдээни деткиир сорулгалыг мен»

Россияның көдээ ажыл-агый сайыды Николай Федоров Сибирьге чаңгыс эвес удаа чораан, ынчалза-даа Тывага бир дугаар келген. Ол республикага ажылчын аян-чоруун кылып, июнь 7-де келген. Федералдыг сайыт-биле кады РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызының мал ажылының болгаш уксаажыдылга херээниң департаментизиниң директору Владимир Лабинов база келген. «Күрүне арга-сүмезин кадары-биле мында келген бис. Федералдыг негелделер үргүлчү өскерлип турар, ону өөренип четтикпес сен. Ынчангаш бөгүнгү ужуражылгалар, санал-онал солчулгазы регионнуң эрге-чагыргаларынга немелде билигни бээр, агроүлетпүр комплекизинге чаа-чаа төлевилелдерни организастаар арганы тургузар. Ол талазы-биле республикага дуза чедирер сорулгалыг бис — деп, Николай Федоров чугаалаан.  — Көдээниң социал хөгжүлдезиниң, көдээ оруктарны тударының, көдээниң девискээрлерин комплекстиг сайзырадырының, малчыннарны, эгелеп чоруур фермерлерни, өг-бүле фермерлерин деткиириниң талазы-биле дыка хөй айтырыгларны тодаргайлап болур бис».

Тываның дугайында хөй удаа дыңнаанын, ооң удуртукчузу-биле Москвага хөй удаа ужурашканын Николай Федоров демдеглээн, маңаа келгеш, мында кижилерниң, бойдустуң, черниң онзагайын, кандыг бергелер барын, республиканың чурттакчыларының нарын айтырыгларын карак-биле көөр аргалыг болганын дыңнаткан. «Дыңнаары, сан-чурагайлар көөрү — бир аңгы, боду көөрге эки-дир. «Чүс катап дыңнаарының орнунга, чаңгыс катап көөрге эки» дижир болгай, хөй-ле берге айтырыгларны көрдүм, кижилерниң чүткүлдүүн, бергелерни чайладыр дээш күжениишкиннерин эскердим. Мындыг берге агаар-бойдустуг  черде чурттап турар чонну сайыт албан-дужаалдан, кижи нүүрүнден деткиири күзенчиг-дир» — деп, Николай Федоров чугаалаан.

РФ-тиң көдээ ажыл-агый сайыды Николай Федоров биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың чамдык ажыл-агыйларынга чорааннар. Ооң түңнели-биле чөвүлел хурал болган, аңаа Тываның Чазааның кежигүннери, а ол ышкаш малчыннар, фермерлер, тус черниң бараан бүдүрүкчүлери киришкеннер.

Шолбан Кара-оол республиканың мелиорация-суг ажыл-агыйын сайзырадырының чугулазын демдеглээн. Бо талазы-биле совет үеде ажылдап турган суггарылга системаларын федералдыг яамының деткимчези-биле катап тургузарынче угланган эң дээштиг хемчеглерни алыр херек дээрзин айыткан. Көдээ ажыл-агый культураларының бедик дүжүдүн алыры-биле гидрология, хөрзүн болгаш агаар-бойдус шынарларын экижидери-биле хемчеглерни алыр херек.

Мелиорация айтырыынче онза кичээнгей бүгү Россияда херек болуп турар дээрзи-биле Николай Федоров чөпшээрешкен. Мурнунда ол айтырыгны аңгы яамы — ССРЭ-ниң Мелиорация болгаш суг ажыл-агый яамызы харыылап турган. Амгы үени алыр болза, бо талазы-биле чогуур программаны ажылдап кылыры дооступ турар, аңаа Тыва Республика идепкейлиг киржир болза эки. «Регион улуг болгаш дидим хүлээлгелерни бодунга алыр ужурлуг, ынчан силерге дузалаар арга биске тургустунуп келир — деп, Николай Федоров чугаалаан. — Программада киирген чүүл бүрүзүнге киржир херек. Келир чылын республиканың мелиорациязынга чаа программаны күүседип эгелээр бис, ооң түңнелдери дараазында чылын көстүп кээр».

РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызының мал ажылының болгаш уксаажыдылга херээниң департаментизиниң директору Владимир Лабиновтуң эрттирген  чөвүлел хуралынга регионнуң көдээ ажыл-агый адырында байдалдың  долу  анализин кылган. Кандыг угланыышкыннар талазы-биле Тыва мурнуку одуругда чоруп турарын, чөптүг чылдагааннарның уржуундан кандыг айтырыгларны шиитпирлээри нарын апарганын ол дыңнаткан. Мыйыстыг бода малдың болгаш хойнуң, өшкүнүң баш санының турум өзүп турарын Владимир Лабинов демдеглээн. Ындыг турбуже хаван эъдин, куш эъдин болгаш дагаа чуургазын барык бүдүрбейн турар. Инектиң сүткүр чоруу эки болуп турар, мал продукциязының чиг-эдиниң болбаазырадылгазы кошкак. Мал ажылын регионга оон-даа турум сайзырадырынче угланган хөй-хөй саналдар чөвүлел хурал үезинде кирген. Бедик  технологтуг, индустриалдыг туруш чок болза, хаван ажылын сайзырадыр талазы-биле ажылдан түңнелдер үнмес деп, сайыт Николай Федо­ров демдеглээн. Ол дээрге биологтуг камгалал-биле хандырарының дугайында чугаа-дыр. Хаван ажылын сайзырадырының дугайында төлевилелди ажылдап кылырда баштай аңаа бүгү байдалдарны тургузуп алыр херек.

Ажыктыг дыңнадыгны кылганы дээш Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол өөрүп четтиргенин Владимир Лабиновка илереткен. «Бистиң амгы үедеги байдалывыс Силерниң анализиңерге кирди. Бистиң сан талазы-биле көргүзүглеривис багай эвес, ам шынар дээш, күчүлерни улгаттырар дээш күжениишкинниг ажылдаар херек, ынчан республика регионнар аразының рынок системазынче кирер аргалыг апаар» — деп, ол чугаалаан.

Сөөлгү беш чылдың дургузунда мал бажының санын дайын мурнунуң чылдарынга деңнештир өстүрер аргалыг болган бис деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында республика фронтуже бодунуң бүгү курлавырын чорудупкан. 2014 чылда малдың баш саны 1 млн. 847 муң чедип, Сибирьниң федералдыг округунга бирги черже үнер аргалыг болган. Тывада 196 муң мыйыстыг бода мал, 1 млн. 584 муң шээр мал болгаш 86 муң чылгы мал бар.

Көдээ ажыл-агый адыры  республикада эң чугула черни ээлеп турар. Ынчангаш Чазак А/К-тү акшаландырарының айтырыын чугула деп кезээде санап келген. Федералдыг яамының болгаш  регионнуң кады күжениишкиннериниң ачызында аныяктарны көдээже хаара тудар аргалыг болдувус. Тываның кожууннарында чуртталга тудуу шапкынчаан, эгелеп чоруур фермерлер боттарының ажыл-чорудулгазын калбартып турар, өг-бүле фермерлериниң саны чыл санында немежип орар.

Малчыннарга дузалаар, идиг бээриниң аргаларын тургузар дээш күжениишкиннерни үндүрүп турар бис. «Муңчу малчыннар клуву»  тургустунган, ооң кежигүннеринге тускай деткимчени көргүзүп турар. Сыын ажылын катап тургузар дээн сорулга амгы үеде күүсеттинип эгелээн. Тожу кожуунда ивиниң баш санын өстүрер талазы-биле ажыл күштелген. Ивижилерге субсидияны тускайлаары-биле фондуну тургускан. Элээн каш сүт-бараан фермаларын хары угда тургузуп шыдадывыс. Мал согар болгаш болбаазырадылга цехтерин ажыглалга киирериниң талазы-биле улуг ажылды кылыр ужурлуг бис деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.

Федералдыг сайытка салдынган айтырыглар хөй болган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл хоорайда аът турлааның (ипподромнуң) дугайында айтырыг салган. Ол федералдыг өнчү болуп турар, ындыг турбуже олче кым-даа сагыш салбас болганындан ол чер чоорту буступ дүжүп турар. «Тыва кижиге аът кол хөлге болгай. Чыл санында аът чарыжын эрттирип турар бис. Ону чогумчалыг байдалга чон сонуургаар ужурлуг» — деп, ол немээн.

Сайыт бо айтырыг дыка нарын, чүге дээрге ол «Россияның ипподромнары» ААН-ниң өнчүзү кылдыр кире берген болгаш Газпромнуң удуртулга составының эргезинде барган, мону дораан шиитпирлептери болдунмас деп сагындырган.

Хуралга олурушкан унитарлыг бүдүрүлгелер удуртукчулары, журналистер болгаш өскелер-даа сонуургаан айтырыгларын салып, долу харыыны алганнар.

Долаана САЛЧАК.