Ховар төөгүнү камгалаары-биле

«Хааннар шынаазы-2014»

Июнь 5-те Ээрбек суурдан ырак эвесте черге «Кызыл — Курагино» бүгү делегей чергелиг археологтуг лагерьниң 2014 чылда бирги ээлчээниң ажыдыышкыны болуп эрткен.

Соок агаар-бойдус таарымча чок байдалды тургусса-даа, улуг-улуг майгыннар тиккен девискээрде байырланчыг аян-шинчи сиңниккен. Россияның болгаш делегейниң янзы-бүрү булуңнарындан келген оолдар, кыстар аай-дедир шуужуп, каткы-хөглүг чоруп турлар. Мындыг омак-сергек, чиик адак, бедик хей-аъттыг аныяктарга соок салгынныг, сериин агаар-даа кайын быражыр деп бодап ордум. Чем белеткээр майгында эвилең-ээлдек поварлар келген аалчыларга изиг шайны кудуп, ашкарып-чемгерип турар.

Лагерьниң турар девискээриниң чаражын, чурумалдыын, таптыын!  Долгандыр бедик-сүрлүг тайгалар бүзээлээн, чаа ногаарарып келген оът-сиген, чүзүн-баазын чечектер черни хевистелдир шыпкан, улуг эвес-даа болза, шапкын хемчигеш шулурадыр    бадып  чыдар. Каас-чараш, арыг агаарлыг черге сонуургаар ажылын күүсетпишаан, дыштанып алырга, та кайы хире магалыг чүве.

Санаашкын-биле алырга, археологтуг ажылдарның дөрткү сезону эгелээни бо. 2012 чылда база археологтуг лагерьниң ажыдыышкынынга баар аас-кежиктиг болган мен. Ынчан бистиң ат-сураг­лыг чаңгыс чер-чурттуувус, Орус географтыг ниитилелдиң удуртукчуларының бирээзи Сер­гей Шойгу база билдингир тележурналист Анастасия Чернобровина келгеш, лагерьниң чурттакчылары-биле ужуражып, чугаалашкан болгай. Бо удаада аныяк археологтар үстүнде айытканым хүндүлүг аалчылар-биле дорт видео-харылзаа таварыштыр харылзажыр аргалыг болду. Аңаа олардан аңгыда Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, ТР-ниң сайыттары, Тываның энергетиктиг үлетпүр корпорациязының директору Руслан Байсаров, «ЕВРАЗ» холдингиниң даргазы дээш, оон-даа өске бедик албан-дужаалдыг кижилер киришкен. Сергей Күжүгетович уругларның сеткил-хөөнүн  сонуургап, улуг ужур-уткалыг ажыл-чорудулгага беленин, чурттаарынга таарымчалыг байдалдарның кайы хире  тургустунганын айтырган.   Барык 1 шак  ажыг үргүлчүлээн чугааның соонда ажыдыышкынның байырлыг кезээ эгелээн. Аңаа ТР-ниң Чазааның Даргазы Ш.Кара-оол сөс ап, айтырыг-харыы хевирлиг чугааны уруглар-биле чоруткан. Тыва дээрге кандыг-даа талазы-биле  катаптаттынмас, кайгамчык ховар оран болганда ону шинчилээри аажок солун болур ужурлуг. Бүгү делегейде билдингир Эрмитаж музейинде безин  чок   төөгүлүг  чүүлдер, чижээлээрге, «Аржаан-2» базырыктан тывылган экспонаттар,  Тываның национал музейинде шыгжаттынган дээрзин Шолбан Валерьевич чугаалаан. Ынчангаш  ажылдан   хостуг үеде музейге болгаш өске-даа солун черлерге баар силер деп аазаан. Ш.Кара-оолдуң тура сорук көдүрер, бедик чолдуг, чаагай күзээшкиннерлиг байыр чедириишкинин изиг адыш час­каашкыннары-биле олурганнар хүлээп алды. Ооң соонда Тыва Республиканың алдарлыг артистери «Саяннар» ансамбилиниң коллективи, «Угулза» бөлүү солун концертти бараалгаткан. Тывада бир дугаар келген улус сыгыт-хөөмейни, лагерьниң ажылы чогунгур болзун дээш хамнарның алгыжын аажок сонуургадылар. Концерт бараалгадып турар аразында чамдык аныяк оолдар, кыстар-биле чугаалаштым. 

Настя Семенова, Тверь хоорай: «Мен Тверьниң күрүне университединиң география болгаш геоэкология факультединиң 3-кү курузунда өөренип турар мен. Интернет таварыштыр чагыг кииргеш, маңаа ажылдаар чөпшээрелди алдым. Мээң-биле кады Тверь хоорайдан 10 кижи келген. Бо черлерни аажок сонуургап, ажыл-чорудулгавыс үре-түңнелдиг болур деп идегеп тур мен. Тыва чурту онзагай-дыр. Ол кандыг-бир тывызыксыг сорунзалыг ышкаш чүве-дир. Ынчангаш маңаа  ажыктыг болгаш солун үени эрттирер боор мен».

Bhakin, Таиланд: «Крас­ноярск хоорайдан Наталья дээр волонтер эжим эрткен чылын бо лагерьге ажылдап чайлаан. Ооң сүмези болгаш дузазы-биле Россияда бир дугаар келгеним бо. А Тывага чедип кээр мен деп дүжүмге безин кирбейн турду. Чогум мергежилим дылдар талазы-биле, ынчалза-даа чер-чурт шинчилээринге черле сундулуг мен. Каас-чараш Тыва Республикадан чүгле эки сактыышкыннарлыг чоруур мен. Чүгле харын агаар-бойдус-ла соок-тур, ынчалза-даа ажырбас, чылый бээр деп аазап-ла турар».

Марина, Украина: «Мээң эң чоок эжим кезээде мындыг хевирлиг экспедицияларга киржип чоруур. Мен база ону өттүнүп, бо чылын бир дугаар шенеп эгелээним бо. Дыка солун-дур. Чүгле ийи-үш хүн эрткен-даа болза, хөй санныг эштерлиг апардым. Ооң мурнунда чүге мындыг аян чоруктар кылбайн турган кижи боор мен. А бо дүне дүжүмде бодумну эң ховар экспонат тып алган кылдыр дүжедим. Ол херек кырынга боттаныр деп бүзүрелим улуг».

Римма, Армения: «Мен маңаа келгеш, Кызыл хоорайны, эвээш-даа болза, көрүп база Тываның чурттакчылары-биле чугаалажып четтигиптим. Мени эң кайгаткан чүүл – тываларның эвилең-ээлдээ, эптиг-чөптүг аажы-чаңы. Оон аңгыда Тываның онзагайы, өскелерге шуут дөмейлешпес төөгүзү, езу-чаңчылдарының дугайында чугаалаан-даа ажыы чок-тур. Шынап-ла, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң демдеглээни дег, Тыва ышкаш тускай, ховар, байлакшылдыг чурт чок деп билип кагдым. Мындыг черниң төөгүзү чүден артык сонуурганчыг болуру чугаажок.  Ону камгалап-кадагалап алыры канчаар-даа аажок чугула. Ынчангаш бирги ээлчегниң ажылының түңнелдери эки болуп, делегейге чаңгыланыр деп тейлээр мен».

Римманың чаагай күзээшкиннери-биле деңге байырлалдың  фейерверигиниң янзы-бүрү оттары дээрге тарап, бурунгаар чүткүлдүг аныяктарның күзелдери ыяап   бүдер дээрзин  илергейлээн  ышкаш    дүндүүштелип үнүп турду. Эрес-кашпагай, бергелерге торулбас уругларывыстың ажыл-чоруу бүдүнгүр, чедиишкиннерлиг, кежик-чолдуг-ла болзунам.

Азияна ТАУ.

"Шын" солун

Чингис СААЯНЫҢ тырттырган чуруу.