Аваларның төлептиг адын бедик тудаалыңар!

Иелерниң бирги шуулганы

Тываның Иелериниң бирги шуулганы Бүгү-делегейниң Өг-бүле хүнүнде эрткени таварылга эвес. Өг-бүледе баштың ада болза, а эң-не кол кижи — ие. 

Өг-бүле херээжен кижиниң сагыш човаашкыны, мерген угааны, шыдамык чоруу-биле туттунар. Ава кижиниң ады амыр-тайбың, менди-чаагай, чаяалга ышкаш эң үнелиг чүүлдер-биле тудуш. Иелер делегейни чырык, буянныг, арыг болдуруп чоруурлар…  

Бөгүн ава кижиниң ыдык ады «ажы-төлүн октаан ава», «уруун аар кемдедип каан ие», «херээжен чоннуң арагалаашкыны» дээн чижектиг сөстер-биле холбажып турары харааданчыг. Херээженнерниң кем-херек үүлгедиишкиннери чон ортузунда дүвүрелди болдуруп турар. Иелер шуулганын эрттирерин негеп келген бир чидиг айтырыг бо.

Иштики херектер яамызының көргүзүглеринден алырга, республикада херээжен чоннуң кем-херектерни үүлгеткен саны чылдан чылче өзүп олурар.  2011 чылда – 310, 2012 чылда – 300, 2013 чылда 433 болган. Бо сан-фактылар республикада  ниити херектерниң 5-7 хуузун ээлеп турар.

Республиканың наркология­эмнелгезиниң көргүзүглери езугаар 2011 чылда – 2382, 2012 чылда – 2290, 2013 чылда 2291 херээжен арагадан эмнедири-биле учетка турган. Кара чашпан тыртып турар херээженнер 2011 чылда – 39, 2012 чылда – 41, 2013 чылда 37 болган. А оларның аразындан арагадан үзе эмнедип алганнарның саны көңгүс эвээш: 2011 чылда – 753, 2012 чылда – 737, 2013 чылда 606 кижи.

Бо сан-түң кандыг-ла-бир социал чылдагааннар ужун, ажыл чоктуң хараазындан азы өг-бүлезинде нарын айтырыглардан «дезип», арагага азы наркотиктиг бүдүмелдерге сундуга берген херээжен кижиниң кадык-чаагай  амыдыралче катап эглип келиринге бергедээшкиннер хөй болурун бадыткап турар.

Yстүнде сан-фактыларның артында чаш ажы-төлдүң карааның чажы, хилинчээ, түрегдели бар дээрзи билдингир. Оларны бижип ора,  бир болган таварылганы сактып келдим. Школага практика эрттирип турган үемде чүве. 1 дугаар кичээл адакталып турда, Чодураа (адын өскертип кагдым) дээр өөреникчим кирип келди. Чапсар үезинде уругдан канчап озалдай бергенин айтырарымга: «Авам, ачам эштери-биле ам база арагалап хонган. Авам чалчыттынып туруп бээрге, ачам ооң арнынче шанчып, ойтур октааш, ооргазынче теп каапты. Дуңмаларым-биле ыглажып, соксадып чадап турдувус… Авамны кадарар дээш хондур удуваан мен. Авам, ачам ужуп каарга, 5 шакта удуп чыдып алдым. Эртен-эрте оттуп кээримге, озалдап калган болдум…» — деп чугаалады.  Ооң дыраттынмаан, дүүн өрээн олчаан чажын көргеш, кээргээримни канчаар. Уругнуң эртен эрте шай ижип, чем чивээни ооң шаг чок, ыглап каапкан карактарындан илдең болду. Чодураа улаштыр чугааланыр болза, ооң мөндүңейни берген карааның чаштары ийи чаагын куду чаржы бээрин билгеш, артык айтырыг салбайн, чедип алгаш, школаның буфединче базыптым. Мындыг ыглаксанчыг байдалга та чеже уруг таваржып турар чүве.

Арагачылар өг-бүлезинге өскен Чодураа ышкаш уругларның хөй кезии  14-15 хар чедип чорааш, ада-иезинден хөңнү калып, өг-бүлезинден оспаксырап эгелээр. Ооң түңнелинде эш-өөрү-биле арага-дары ижип, элээди назынында эр-херээжен чорук-биле холбажып, күзел чокка иштелип-саатталып, төлүн дүжүртүп, кадыкшылынга хора чедирип, сагыш-сеткилинге аар согугну алыр.

ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының хуралдаар залынга херээженнерниң кадыкшылын камгалаарының нарын айтырыгларын Тыва Республиканың Херээженнер эвилелиниң даргазы Раиса Күжүгеттиң удуртулгазы-биле сайгарып чугаалашкан.

Тыва Республиканың кадык камгалал сайыдының бирги оралакчызы Белекмаа Монгуштуң илеткелинде «Херээжен чоннуң кадыкшылындан нацияның келир үези хамааржыр деп болур. Кадык херээженден – кадык уруг төрүттүнер» деп сөстер секцияның ажылының кол темазын ажыдыпкан.  Туберкулез, алкоголизм болгаш психология талазы-биле аарыглар социал ужур-уткалыг. Шак ындыг аарыгларлыг херээженнерниң божаан уругларының кадыы төрүмелинден кошкак болуп турар. Чаа төрүттүнген уругларның хөй когарап-даа турар чылдагааны ында. Специалистиң демдеглеп турары-биле, 2007 чылда «Ие капиталы» программаны киирген соонда, кадыкшылының байдалын барымдаалавайн божуп турар херээженнерниң саны республикада көвүдээн.

Ооң-биле холбаштыр Тыва Республиканың Хамааты байдалының акт бижидилгезиниң эргелелиниң начальниги Чечена Ховалыг бадылга чок, долу эвес өг-бүлелерде төрүттүнүп турар уругларның санының чылдан чылче өзүп орарын сан-фактыларга бадыткап тургаш, чугаалаан. Чаа төрүттүнгеш, иезинге кагдырган уруглар 2013 чылда 13 болган. Октаттынган уруглар – 5.

Чүгле эрткен 2013 чылда республикага 187 уруг 18 хар четпээн назынында божааннар. Оларның аразында кыдыындан дузалажып кээр ада-иези чок, төлүнүң адазы-биле чоок харылзаа тутпайн турар кижилер төлүн кааптары чугаажок. Ада-иезинден чогуур кижизидилгени албаан, угаан-сарыылы чедишпээн, боттары чаш хевээр уругларда харыысалга кайда боор. Олар материалдыг-даа, моральдыг-даа талазы-биле ие болурунга белен эвес.

Шуулганның көдүртүнген айтырыгларының бирээзи — республиканың херээжен чурттакчыларын ажылга хаара тудары. Бо бөлүкке республиканың херээжен чонунуң күш-ажыл рыногунда байдалын чугаалашкан. Ол ышкаш кожууннарда ажылчын олуттарны ажыдып турар хууда сайгарлыкчы херээженнерниң аттарын адап мактаан. Оларның овур-хевири, тура-соруу шуулган киржикчилеринге төлептиг үлегер болганы чугаажок. Бодум хуумда, Бай-Тайганың Кара-Хөлде малчыннарның кыштагдан көжер мурнунда коданының чоогунга картофелин олуртуп кааш, күзүн келгеш, ажаап ап турарын аажок сонуургадым.

Ниитилелдиң сагыш-сеткил эртинелери болгаш оларның өг-бүлени быжыглаарынга ужур-утказының дугайында чугаа Кызылдың А.Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжизинге болган. Аңаа Национал школа сайзырадыр институттуң директору, педагогика эртемнериниң кандидады, доцент Алевтина Шаалы кижиниң мөзү-бүдүжүнүң хевирлеттинеринге өг-бүлениң салдарының улуун демдеглээн.

Ооң илеткелинде «Аваның бирги белээ – чуртталга, ийигизи – ынакшыл, а үшкүзү — билчилге. Чажындан тура өг-бүлени үнелээр, улугну улуг деп, бичени биче деп билир, хөй-ниитини хүндүлээр кылдыр ие кижи ажы-төлүн кижизидер ужурлуг. Езулуг өг-бүледе кежигүн бүрүзү бот-тускайлаң туруштуг, ооң чарылбас кезии болур. Аас-кежиктиг кижи дээрге-ле — өг-бүлезинде аас-кежиктиг кижи.

Кызылдың А.Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжизиниң директору, уран чүүл эртемнериниң доктору, профессор Екатерина Карелина сагыш-сеткил сайзыралынга уран чүүлдүң ролюн: «Кижиниң эстетиктиг сайзыралы кижизидилгениң угаан, күш-дамыр, мөзү-шынар хевирлээр, күш-ажылга өөредир чаңчылчаан хевирлеринден дудак чок чугула. Бурунгу Грецияга хөгжүм, литература, чурулга, гимнастика өөредилгениң кол угланыышкыннары болуп, өзүп орар кижилерниң сагыш-сеткилин, мөзү-бүдүжүн сайзырадып, оларның мага-бодун күштүг, чараш болдуруп турган» деп илереткен.

Тываның күрүне университединиң литературлуг музейиниң эргелекчизи, Россияның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Мария Күжүгет «Ие кижи дугайында поэзия» деп илеткелин Расул Гамзатовтуң: «Иениң ырызы – делегейде кол ыры, кижи төрелгетенниң ырыларының эгези» деп сөстери-биле эгелээш, иезиниң дугайында одуруглар биживээн шүлүкчү чок, делегейде эң-не эргим сөстер авага тураскааттынган дээрзин, бодунуң бижээни шүлүктерин номчуп берип бадыткаан.

4 аңгы темалыг бөлүкке илеткелдер номчулгазы болган соонда, шуулганның киржикчилери Национал хөгжүм-шии театрының залын долуп келген. Байырлыг хуралга Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы Каң-оол Даваа Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң байыр чедириишкинин херээжен чонга чедирбишаан, бодунуң өмүнээзинден хүндүлүг кырган-аваларга, иелерге, аныяктарга аас-кежикти, аал-оранынга амыр-тайбыңны күзээш, хөй ажы-төлдүг авалар Кызылдан Саяна Сарыгларга, Таңдыдан Солаңгы Очурга, Тес-Хемден Марта Бегзи-Санчатка, Каа-Хемден Чойганмаа Лакпага болгаш Ак-Довурак хоорайдан Римма Лама-Саанга 50 муң рубль түңнүг регионалдыг ие капиталының сертификаттарын тывыскан.

Республиканың эр чонунуң мурнундан Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш сөс ап, шуулганның киржикчилеринге Бүгү-делегейниң өг-бүле хүнү-биле байыр чедирген. Хонук-оол Монгуш Республиканың адалар эвилелиниң ажыл-чорудулгазын каксы таныштыргаш, херээженнер чөвүлелиниң моон соңгааргы сорулгаларынга база чедиишкиннерни күзээн.

Дараазында Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) өөредилге, культура, аныяктар политиказы болгаш спорт талазы-биле комитединиң даргазы Ирина Самойленко 10 пунктудан тургустунган «Тываның иелериниң чагыын» номчаан.

1. Бодуңну камна. Иениң бодалдары, угаан-медерели, кылган херектери болгаш кадыкшылы сээң ажы-төлүңнүң, төрел бөлүүңнүң болгаш Төрээн чуртуңнуң келир үезин тургузуп турар.

2. Херээжен кижиниң кол аас-кежии – ооң ажы-төлү, өг-бүлезиниң чылыг оду болгаш таарымчалыг байдалы.

3. Ашааңның эки эгелээшкиннерин детки, хей-аъдын көдүр база ооң эң эки салым-чаяанныг талантызын ажыдарынга дузаңны көргүс.

4. Сээң төлүң сен ышкаш болурун, азы сээң күзээниң ышкаш, шак-ла ындыг кижи болурун манава. Төлүңге сен ышкаш болурун эвес, а бодунуу-биле төлептиг өзеринге дузаңны кат.

5. Төлүң дээш кылган чүүлүңнүң орнун негеве. Сен аңаа чуртталганы чаяаган-дыр сен, ол сеңээ четтиргенин канчаар илередирил? Ол өске кижиге амыдыралды бээр, өскези — дараазында кижиге, бо шупту өөрүп четтиргенин илередириниң хоойлузу-дур.

6. Кыраан назыныңда ажыг хлеб чивес кылдыр, бодуңнуң хомудалың дээш  төлүңден өжээн негеве.

7. Бодуңнуң төлүңге кандыг-бир чүве кылып шыдавас болзуңза, бодуңну хилинчектеп түретпе, чүгле мону сактып ал: бир эвес бүгү-ле болгу дег чүүлдер кылдынмаан болза, төлүңге кылдынган чүүлдер четче эвес-тир.

8. Бодуңнуң төлүңге, ол талантызы чок, чоруу чогувас, дөмей эвес-даа болза, ынак бол, ооң ат-алдарын кажан-даа куду көрбе.

9. Чүгле бодуң төлүңге эвес, а өске кижиниң төлүнге база ынак бол. Бодуңнуң ажы-төлүңге күзенчиг эвес байдалдар тургустунмазын деп бодаар болзуңза, өске кижиге кажан-даа багай чүве кылба.

10. Хары кижиниң таварышкан айыыл-халавын оюп эртпе, айыылга таварышкан херээжен кижиге болгаш уругларга чымчак сөзүң-биле азы ажыктыг ажыл-херээң-биле дузалажып чор.

Шуулганның киржикчилери бо 10 чагыгга хамаарыштыр санал-оналын берип, боттуг идепкейин көргүскеннер. Амы-хууда «Тываның иелериниң чагыы» эвес, а «Тываның херээженнериниң сагылгалары» деп адаар болза, таарымчалыын бодап ордум. Залдан база бир кижи мээң-биле үннеш саналын илереткен чүве. «Ажы-төлдү адазын хүндүлээр кылдыр кижизидер», «Ажы-төлдү номчулгага сундуктурар» дээш сагылгалар даңзызынга немээр чөптүг чүүлдер хөй болган. Ынчангаш шуулганның киржикчилери ону ам-даа чедир ажылдап кылырын, чоннуң үнүн барымдаалап тургузарын шиитпирлээннер.

Тываның иелериниң эвилелиниң ажыл-чорудулгазы сайзырап, мурнунда салдынган сорулгалары херек кырында амыдыралга боттанып, республиканың келир үедеги социал-экономиктиг хөгжүлдезинге үлүг-хуузун киирер дээрзинге идегел улуг. Тываның иелериниң сагылгалары республиканың херээжен кижи бүрүзүнүң амыдырал-чуртталгазынга удуртулга болу бээри күзенчиг.

Шончалай Мааты-оол.

"Шын" солун