Бувайсар Сайтиев: «Тываның оолдары Олимпий оюннарының чемпионнары болур дээрзинге бүзүрээр мен»

Хостуг хүреш маргылдаазы

Эрткен дыштаныр хүннерде «Сүбедей» спорт комплекизинге бүгү Россия чергелиг «Азияның төвү» хостуг хүрешке маргылдаа болуп эрткен. Ол Кызыл хоорайда 38 удаа эртип турар. Бо удаада маргылдааны 100 чыл юбилейлеринге тураскааткан. Тывага бо чылын эртер байырлыг болуушкуннар-биле холбашкан маргылдаага онзагай аалчылар моорлап келген. Хостуг хүрешке Россияның мөгези, Олимпий оюннарының үш дакпыр чемпиону, Россияның беш дакпыр чемпиону Бувайсар Сайтиев, Россияның алдарлыг тренери, хостуг хүрешке ийи дакпыр делегей чемпиону Виктор Алексеев, бүгү делегей чергелиг судья Салтан Засеев олар-дыр.

Хүндүлүг аалчыларны Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажылдаар өрээлинге уткуп, хүлээп алган. Чүгле хостуг хүреш талазы-биле тыва спортчуларның чедиишкиннериниң база моон-даа соңгаар бо спорт хевириниң хөгжүлдезиниң дугайында эвес, а Тываның чараш агаар-бойдузунуң, «Кызыл — Курагино» демир-орук тудуунуң база тергиин дээн спортчуларга материалдыг деткимче көргүзериниң аргаларының дугайында Олимпийжи чемпион биле Тываның Чазак Даргазы сайгарып чугаалашкан.

Бувайсар Сайтиев: «Тыва Республикада бир дугаар келгеним бо. Тыва чуртун мындыг чараш боор деп безин бодавадым. Кавказтың дагларын чаңгыс эвес ажып эртип турган мен, ынчалза-даа силерде даглар бир тускай, магаданчыг-дыр. Дыка чараш черде чурттап чоруур-дур силер. Оруктар багай боор ирги бе деп сестип турдувус, а херек кырында оруктар каалама, тас, тергиин-дир».

Тыва чуртунга болгаш ооң спортчуларынга онза кичээнгейлиг болуп чорууру дээш Шолбан Кара-оол Б.Сайтиевке сеткилиниң ханызындан өөрүп четтиргенин илереткен: «Силер дег арга-дуржулгалыг, ат-алдарлыг кижиниң деткимчези бистиң аныяк мөгелеревиске аажок чугула. Чижээлээрге, аныяк мөге Аян-оол Ондар кончуг быжыг туруштуг, чуртталгаже чиге көрүштүг кижи чүве. Оларның силер ышкаш чергелиг кижилер-биле өңнүктежип, харылзажып чорууру дээрге кедергей эки-дир. Ынчангаш Тывага аалдап келгениңер — биске улуг аас-кежик-тир».

Бувайсар Сайтиев: «Чыынды команданың шупту кежигүннери Аян-оол Ондарны аажок хүндүлээр. Мен ооң-биле шагда-ла таныжар мен. Ол кымны-даа мурнай Красноярск хоорайга келген кижи. Тываның мөге оолдарын эки билир мен. Олар эрес соруктуг, быжыг туруштуг, бөдүүн сеткилдиг, бергелерге торулбас чоруу-биле өскелерден ылгалдыг».

Оон аңгыда Б.Сайтиев Тываның билдингир спортчузу Чечен-оол Монгушту база сактып чугаалаан: «Ооң-биле кады хөй катап чораан мен. Кончуг-даа эрес-дидим, чайгылыш чок кижи. Ол бодунуң кадыг-шириин демиселдери-биле бисти кайгадып чорду».

Ол ышкаш Бувайсар Сайтиев «Кызыл — Курагино» демир-орук тудуунуң дугайында сагыш човап айтырып, ооң ачызында Тываның, харын-даа Сибирьниң экономиктиг хөгжүлдези бедик деңнелже үнер боор деп бүзүрелин илереткен.  Аңаа хамаарыштыр В.Путинниң удуртулгазы-биле Кыдат Республикаже удавас аъттанып, аңаа демир-орук тудуунуң талазы-биле кады ажылдажылга дугайында Кыдаттың төлээлери-биле чугааны чорударын Шолбан Кара-оол аалчыга дыңнаткан.

Ооң соонда эки көргүзүглерлиг спортчуларга материалдыг деткимче көргүзериниң дугайында чугаалашкан. Дээди түңнелдерлиг спортчуларга найысылалга чурттаар оран-бажыңнарны берип, а Тывадан дашкаар регионнарны төлээлеп, бедик көргүзүглерни чедип ап турар спортчуларны ол черлерниң удуртулгазы база деткиир кылдыр дилеглерни киирип турарын  Ш.Кара-оол чугаалаан. 

Б.Сайтиев: «Бо айтырыгга регионнарның удуртулгазы дорт хамаарылгалыг, онза сонуургалдыг болур ужурлуг. Чамдык черлерде бо талазы-биле байдал эки эвес. Ынчангаш силерниң, Шолбан Валерьевич, талаңардан спортчуларны материалдыг деткиир ажылды идепкейжи чорудуп, харын-даа өске девискээрлерде удуртукчу коллегаларыңарга ол дугайында удаа-дараа чугаалап турарыңарны аажок үнелээр-дир мен» — деп чугаалаан.

Ужуражылганың төнчүзүнде Тываның Баштыңы биле аалчылар бот-боттарының аразында чаагай күзээшкиннер-биле суй белектерни солушкан. Европага ушу маргылдаазының хүлер медалының эдилекчизи болган Шолбан Валерьевичиниң оглунга РФ-тиң Спорт хүрежиниң федерациязының чурук альбомнарының бирээзинге бодунуң хол үжүүн Б.Сайтиев тураскаал кылдыр арттырып берген. 

Тываның Баштыңының ажылдаар өрээлинге эрткен ужуражылга соонда хүндүлүг аалчылар «Сүбедей» спорт комплекизинге чедип келген. Онзагай аалчыны изиг адыш часкаашкыннары-биле залды долдур олурупкан        көрүкчүлер хүлээп алды. Тускай үннүг ыраажывыс Сайлык Оммуннуң «Кадарарда хоюм чараш» деп улустуң ырызынга үдеттирген бүгү делегейде билдингир «Эдегей» танцы-сам болгаш костюмнар театрының каас-чараш идик-хептиг, чоргаар кылаштыг кыстары национал самын бараалгадырга, Б.Сайтиев магадап көрбүшаан, соталыг телефонунга тырттырып олурду. Ооң соонда маргылдааның киржикчилери-биле таныштывыс. Бо чылын маргылдаага Красноярск крайдан, Хакас Республикадан, Кемерово облазындан, Новосибирск облазындан, Бурят Республикадан, Казахстандан, Кыргызтандан, Армениядан, Грузиядан, Япониядан, Моол күрүнеден, Тыва Республикадан ниитизи-биле 200 ажыг спортчу киришкен.

Маргылдааның киржикчилеринге болгаш аалчыларынга ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак Тываның Баштыңының өмүнээзинден байыр чедирбишаан, чедиишкиннерни күзээн.  Ооң соонда Бувайсар Сайтиев база сөс ап: «Бир дугаар Тывада келдим. Аажок чараш, онзагай сорунзалыг чер-дир. Мындыг кайгамчык чурттан ат-сураглыг мөгелер үнмейн канчаар. Тыва мөгелер аажок шыдамык, кызымаккай болгаш бөдүүн сеткилдиг улус. Ынчангаш келир      үеде силерниң ажы-төлүңер Тыва чуртун алдаржыдып, Олимпий оюннарының чемпионнары болур дээрзинге бүзүрээр мен» — деп чугаалаарга, аалчының чылыг, чаагай сөстерин диңмиттиг адыг часкаашкыннары-биле көрүкчүлер деткип турду.

Аңгы-аңгы деңзиге түңнел оюннар аразында чапсар үезинде Бувайсар Сайтиев хостуг хүрешке сонуургалдыг база хүрежип чоруур бичии оолдар-биле «Сүбедейниң» холлунга ужуражып, чагып-сургап: «Залда олурганнарның хөй кезии элээди болгаш бичии оолдар деп дораан эскерип көрдүм. Хостуг хүрештиң хөгжүлдезинге Тываның Чазаа, ооң Даргазы Шолбан Кара-оолдуң деткимчези улуг-дур. Ынчангаш тренер башкыларыңарны дыңнап, корум-чурумнуг болуп, эки белеткенип турар силер, эрлер! Силерниң араңардан ат-сураглыг, бүзүрелдиг мөгелер ыяап үнер. А мен Тывага доктаамал аалдап кээп, силерниң белеткелиңерни хайгаарап көөр мен» — деп, бичии мөгелеривиске чагыг сөзүн берип, хей-аъдын улам көдүрген. Ооң соонда чурукка тырттыржып алдылар. Бичии оолдарның   өөрүшкүзүн канчаар ону.

«Бо маргылдаага кымны дээш «аарыыр» силер?» деп айтырарымга Б.Сайтиев солун харыыны берди: «Мен хөктүг кижи боор мен. Кандыг-даа маргылдааларга амдыызында ойнадып турар мөге дээш «аарыыр-дыр» мен ийин. Ооң соонда ол тиилеттирип турар мөге тергиидеп эгелээрге, ойнадып турар өске спортчу дээш «аарып» эгелээр мен. Маңаа база ындыг-ла боор» — дээш, каттырып кагды.

Делегей чергелиг маргылдааның киржикчилериниң изиг-изиг демиселдериниң аразында Япониядан спортчу биле Тывадан Эрес Оюннуң хүрежин көрүкчүлер онза кичээнгей-биле көрген. Амыр эвес хүрештиң түңнелинде бистиң чаңгыс чер-чурттуувус япон эжин 14 биле 4 санга  тиилеп үндү. Делегей чергелиг маргылдааларның тиилекчилери Омак Сюрюн биле Начын Кууларның хүрежи кончуг дүшкүүрлүг болду. Ынчанмайн канчаар, күш-шыдал, белеткел талазы-биле кайызы-даа шыырак спортчулар-дыр. Чидиг демиселдиң түңнелинде 61 кг чедир деңзилиг спортчулар аразынга Начын Куулар чайынналчак тиилелгени чедип алды. Омак Сюрюн база төлептиг болгаш чараш хүрежин көргүскен. Маргылдааның дугайында Омак мынчаар чугаалады: «Мооң мурнунда чылдарга деңнээрге, бо маргылдаа бир тускай, онзагай эртип турар-дыр. Янзы-бүрү чурттардан келген спортчуларның саны көвүдээн. Ооң аңгыда чалаттырган аалчыларывыс, ылаңгыя  Бувайсар Сайтиевтиң Тывада келгени бөгүнгү маргылдааның киржикчилеринге улуг деткимчени, күштүг идигни берген деп бодаар мен». Омак-биле чугаалажып турувуста, бичии 7-10 харлыг оолдар: «Чемпион Омак Сүрүн, Омак Сүрүн-дүр, көрүңер даан!» — дижип, мыжырткайнчып, ону үглей берди. «Хостуг хүрешке ынак, чаа өзүп орар дуңмаларыңга арга-сүмең берип, чагып көрем» — деп дилээримге: «Бо хире оолдар көргеш, бодум чаш чораанымны сактып кээр-дир мен. Кол чүүл — тренировкаларны шуут үспес, чурумну чандыр баспайн сагыыр. Башкызының чугаазын дыңнап, аңаа чагыртыр. Ол-ла!» —  деп кысказы-биле чугаалады.

Мынчалдыр Тыва Республиканың спортчу амыдыралынга уттундурбас болуушкуннуң хүнү адакталып, чөптүг болгаш шынныг демиселдерниң түңнелдеринде тергиин спортчулар илереп, чараш оюнну сеткил хандыр көрүп алган аарыкчыларның  бот-боттарының аразында изиг-изиг тайылбырлары-биле база Россия болгаш Тываның ыдык ырларының диңмиттиг чаңгызы-биле доозулган. Хүндүлүг аалчыларывыска ак орукту, спортчуларга чедиишкиннерни күзевишаан, «База катап ужурашкыже, байырлыг!» деп чугаалап каалы.

Азияна Тау.

"Шын" солун