Күдүк базып мөгеелиңер

 Дайын. Бо сөстү адаарга безин коргунчуг, ону көрген, аңаа киржип чораан кижилер ооң хоралыг уржуктарын, катап эгиттинмес когаралын чүс-чүс чылдарда килеңнеп, сактып бодап чоруурлар. Хомуданчыг чүүл — чылдан чылче дайын хоочуннарының эвээжеп турары. Ада-чурт дайынының дугайында сактып, чон-биле ужуражылга кылып келир фронтучуларның ховартааны харааданчыг-дыр.

1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга тиилелгени чедип алырынга совет шеригниң, флоттуң, авиацияның дайынчылары база партизаннар кажанда-даа туруп көрбээн дидим, маадырлыг чоруктарны кылып турган. Бүгү чурт «Бүгү чүвени — фронтуга» дээн кыйгырыг адаа-биле кызымак, шудургу күш-ажылы-биле дайынчыларга дузалашканының түңнелинде улуг Тиилелге чедип алдынган.

 Дайын чылдарында мындыг одуруглар эрес-дидим шериглерни улам сорук киирип, оларның хей-аъдын көдүрүп турган:

Чуртувусче шургуп кирген

Четкер-шулбус, хөөрүң кастын!

Черивистиң агаарынга

Ыйба болуп хадый бээр сен.

Ада-чуртче халдап келген

Ажырымчы, чилби шоруң,

Ада-чурттуң довураандан

Аксың долдур тырыптар бис!

Шынап-ла, алдарлыг Кызыл Шериг коргуш чок тулчуп тургаш, фашистиг Германияны узуткап, тиилеп алган. 1941 чылдың июль айдан 1945 чылдың август айга чедир тыл ажылдакчылары фронтуга 102,8 муң танкыны, 112,1 муң дайынчы самолеттарны, 482,2 муң янзы-бүрү бооларны дээш, оон-даа өске чепсекти берген.

Фронтуга Тываның баштайгы белээ

1941 чылдың июнь 22-де Улуг чурт ССРЭ-же фашистиг Германия оор езу-биле халдааш, хыдыкчы дайынны эгелээн. «Бүгү чүвени — фронтуга»  деп кыйгырыг Тываның булуң бүрүзүнге дыргын тарай берген. Чер-черлерге белек чыыр комиссиялар көшкүн аалдар кезип, дүн-хүн дивейн, идепкейлиг ажылдап турган. Чон бар-ла турган чүүлдерин «фронтуга» дээш харам чокка берип эгелээн.

ТАР-ның арат-чонунуң Кызыл Шеригге берген баштайгы белээн 1942 чылдың апрель 22-ден май 3-ке чедир Барыын фронтунуң дайынчыларынга чедирип тывыскан. Ол баштайгы белекти фронтуже ТАРН ТК-ның чиңгине секретары С.К. Тока, ТАР-ның күрүне камгалының улуг лейтенантызы Артас Монгуш, АРШ-тың улуг лейтенантызы Лопсаң Ооржак, Кызылдың дааранылга комбинадының ажылдакчызы Барыңмаа Кара-Сал, Мөңгүн-Тайганың мурнакчы малчыны Саны-Шири Ооржак, чогаалчы Олег Сагаан-оол, Каа-Хемден саанчы Христина Тараковна, Сүт-Хөлден мурнакчы саанчы Ыңаажык Ооржак, ТАРН ТК-ның чөвүлекчизи Владимир Репин  чедиргеннер.

  1942 чылдың май 4-те ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң даргазы Михаил Иванович Калинин Тываның төлээлерин хүлээп алгаш, Кызыл Шеригге Тываның арат-чонунуң улуг белээ дузаламчызы дээш, ТАРН ТК-ның чиңгине секретары С.К. Токаны Ленин ордени-биле шаңнаан.

Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тываның арат чону   

Өскен-төрээн чараш, ыдык Тывазындан, ада-иезинден, төрел чонундан Ада-чурттуң Улуг дайынынче 1943 чылда 220 тыва эки турачы оолдар-кыстар дайын шөлүнче аъттаныпкан. Оларның чүгле 141-и дайындан төрээн Тывазынче ээп чанып келгеннер. 65 эки турачы чонунуң амыр-дыжы, келир үези дээш дайын шөлүнге амы-тынындан чарлып, украин черге мөңгеде бажын салган.

 Ада-чурттуң дайынынче аъткарган 220 тыва эки турачының 206-зы аъттыг шериг, 11 танкист, 3 ужудукчу. 1943 чылдың чазынында 11 тыва танкисти фронтуже үдээн.

  1944-1945 дайын чылдарында Совет Эвилелинге Тываның чурттакчы чонунуң берген материалдыг дузаламчызының ниити түңү 19 миллион ажыг акша бооп турар. Ынчан ону совет акшаже шилчидерге, 66 миллион рубль болган. 1944 чылдың күзүнүнде  Украинага Тыва 26512 баш малды чорудуп берген. Фашистиг Германияны чылча шавары-биле  өг-бүле бүрүзү-ле Кызыл Шеригге 4 муң акшаны, а улуг назылыг кижи бүрүзү 2 муң акшаны белекке берип турган.

  Тыва танкистер Украинаны, Молдавияны, Румынияны, Венгрияны, Чехословакияны немец-фашистиг эжелекчилерден хостаарынга дидим, шиитпирлиг болгаш маадырлыг тулушканын кажанда-даа утпас ужурлуг бис. Ол ышкаш тыва эки турачы гвардейжи аъттыг шеригниң дайын шөлүнге коргуш чок маадырлыг тулчуп чораанын сактып, өгбелеривиске чоргаарланып чо­руур бис.

Борта онзалап демдеглексээрим тыва эки турачыларның бирээзи  Байысклаң Данзынович Монгуш эскадроннуң политика талазы-биле оралакчызы, улуг лейтенант эрге-дужаалдыг турган. Ол дайын шөлүнге эш-өөрү-биле бир дөмей дайзын-биле коргуш чок сегиржип, тулчуп тургаш, аар балыгланган. Байысклаң Данзынович дайын сөөлүнде төрээн чурту Тывазынга колхоз-совхозтарга, партия, профэвилел черлеринге билдилиг ажылдап чорааш, бот-өөредилге-биле партияның дээди школазын дооскан. 1961 чылда «Чыраа-Бажы» совхоз тургустунарга, аңаа профэвилел комитединиң даргазынга соңгуттургаш, ажылдап турда, Данзынович-биле кады ажылдап турган мен. Негелдези шыңгыы, шериг чуруму езугаар  даалга бээр кижи-ле болгай. Ол тайбың үеде безин ийи катап хайлыг октан балыгланган. Ынчан чайгы үеде тайга ээзи Мажаалай чазыйлааш, иштик кирип, мал-маганче халдап туруп бээрге, ону тудар дээш Мажалыктың шыргай арыын хөй кижи барып сегиртип турда Байысклаң Данзыновичини бир кижи, серемчилел чогу-биле, адыг деп бодааш, боолаан. Ийи дугаарында ол Чагытайга егерлеп ажылдап тургаш, балыглаткаш, эмчиге сегээн. Боолаан кижи олчаан тывылбайн, билдинмес болуп арткан. Дайын шөлүнге база тайбың үеде ийи удаа ок-боодан балыглангаш, тоовас, каң-биле дөмей, ок дыынмас Байысклаң Данзынович — езулуг маадыр-дыр.

Ам бодум эки таныырым фронтучуларның аттарын бижип берейн. Ол дээрге:  Комбуй Чээнекеевич Ооржак, Белекей Сүлдемович Донгак, Серге-Байыр Өргеевич Куулар, Оюу Агбакаевич Ховалыг, Тимофей Күзечиевич Пичен-оол, Степан Павлович Ревнюк, Евгений Павлович Соловьев, Байыр Юнгарович Салчак, Көстээ Монгуш болгаш херээжен фронтучу Вера Чүлдүмовна Байлак-тыр. Чамдык ат-сураглыг шериг баштыңчыларын сактып адаары чоргаарал-дыр. Совет Эвилелиниң маадыры деп эң бедик атты Совет Эвилелиниң маршалы Георгий Константинович Жуковка тывыскан. Г.К. Жуков — делегейниң бирги, ийиги дайыннарының болгаш хамааты дайынының киржикчизи, шылгараңгай шериг баштыңчызы. Ол 1939 чылда МАР-ның Халхин-Гол девискээринге совет шериглерни командылап, Япон эжелекчи шеригниң араатанзыг халдаашкынындан акы-дуңма моол улусту, ооң хамаарышпас чоруун маадырлыы-биле камгалаан.

Ада-чурттуң Улуг дайынының дугайында, Тиилелге  хүнүнге уткуштур бо чүүлдү бижип тургаш, Сталинниң дугайында биживейн баары болдунмас деп бодаар-дыр мен. Ада-чурттуң Улуг дайынынга тиилелгени чедип алырынга Сталинниң үлүү улуг деп бедии-биле үнелээр херек. Сталин дугайында бир мындыг чүүлдү демдеглекседим. 1912 чылда «Правда» солуннуң бир дугаар үндүрүлгезиниң редактору Сталин боду турган дээрге-ле, ооң ханы угаанныын херечилеп турар. Ол Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде мынча дээн: «Дайзын биске чылча шаптырар, Тиилелге бистии болур!». Ооң сөглээн сөзү бадыткаттынган.

Маадырлыг Кызыл Шериг фашистиг Германияны чылча шаварынга ТАР-ның арат-чонунуң киирген үлүг-хуузу улуг. Ынчангаш өгбелеривисти сактып, чырыткылыг адын мөңгежидип, күдүк базып мөгейип чоруур ужурлуг бис. Ада-чурттуң Улуг дайынынга чидириг-когарал улуг болган, ССРЭ-ниң 27 млн. хире хамаатылары амы-тынындан чарылган. Моон соңгаар чер-делегей кырынга кезээ мөңгеде чүгле быжыг тайбың, националдар аразынга эп-найырал, кады ажылдажылга турар болзун!

Оолак Кара-Сал,

ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы.