13 муң ажыг кижи киришкен

Тываның Чазааның Даргазының оралакчыларындан, сайыттардан, Тываның Баштыңының Администрациязының болгаш Чазак Аппарадының харыысалгалыг ажылдакчыларындан тургустунган ажылчын бөлүктер чаңгыс неделяның дургузунда 137 ужуражылганы республиканың муниципалдыг он сес тургузугларының суур бүрүзүнге эрттиргеннер.

Агаар-бойдустуң баксыраанындан чүгле Тере-Хөл кожуунга олар четпээннер, ынчалза-даа ужуражылганы чоокку хүннерде эрттириптер. Эң хөй ужуражылга Кызыл хоорайга болган, ооң саны 26. Улуг-Хемге — 19, Чөөн-Хемчикке — 12, Каа-Хемге — 10 ужуражылгалар болган. 2013 чылда ажылының түңнелдериниң дугайында республиканың Чазааның отчедун чугаалажырынга баштайгы медээ езугаар алырга, 13 муң ажыг кижи киришкен, 990 кижи боттарының санал-оналын киирген. Оларның аразында республиканың болгаш кожууннарның сайзыралынга, губернатор төлевилелдериниң күүселдезинге, федералдыг программаларга киржилге дугайында саналдар хөй болган.

Таңды кожуунга болган ужуражылгага 900 ажыг кижи киришкен. Оларның 74-тү боттарының саналдарын берген, Кочетов болгаш Межегей суурларның чурттакчылары дыка идепкейлиг болган. Таңдыжылар «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелин эки деп үнелээн, ажыл-херекчи кижилер эрге-чагырганың деткимчезин херек кырында көргеннер. Чаңгыс чылдың дургузунда ол төлевилелдиң ачызында Таңды кожуунга ажылдаар 48 олут тургустунган, ажыл чок чорук 5,8 хуу кызырылган. Оларның хөй кезии бо чылын бүдүрүлгезин калбартыр деп планнап турар. Республиканың эрге-ажыктарын федералдыг деңнелге камгалап, ылаңгыя транспорт айтырыын шиитпирлеп турарының талазы-биле Чазактың күжениишкиннерин деткээн. Дыка хөй чагыглар болгаш саналдар оруктар септелгезиниң, уруглар садтарын тударының дугайында болган.

Чижээ, Успенка суурнуң чурттакчызы Маадыр-оол Ооржак Таңды кожууннуң төвү Бай-Хаак суурдан Чеди-Хөлдүң Чал-Кежиг суурга чедир автомобиль оруун септээри чугула деп саналды киирген. Кочетов суур биле Кызыл хоорайның аразында орукту чоокку үеде септээрин ол суурнуң чурттакчызы Александр Куулар дилээн. Бай-Хаак болгаш Сосновка суурларның чурттакчылары уруглар садтарында оруннарның чедишпейн турарынга дүвүрелин илереткен болгаш ол объектилерни тударын планнаарын дилээн. Сураглыг дыштанылга черлери—Дус-Хөлдүң болгаш Чагытайның байдалы база көдээниң ишчилерин сагыш човадып турар, Тываның Баштыңының Чагытай хөлге балык салырының дугайында саналын деткип турар дээрзин олар дыңнатканнар.

Улуг-Хем районга Чазак отчедун аажок идепкейлиг сайгарган дээрзин өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдей дыңнаткан. Ажылчын бөлүктерниң киржикчилери-биле ужуражылгаларга ниитизи-биле 1240 кижи киришкен, олардан 106 кижи боттарының санал-оналын кииргеннер. Улуг-хемчилер эрткен чылын кожууннуң 90 чылын болгаш Шагаан-Арыг хоорайның 125 чылын демдеглээннер. «Тывасвязьинформ» ААН-ниң акша-хөреңгизи-биле туткан харылзааның узун дурту 120 хире километр «Кызыл—Шагаан-Арыг» шугумун байырлал хүннеринде ажыглалга киирген. Ооң уламындан кожуун дүрген дамчыдар Интернетти алыр. Оон аңгыда эрткен чылын республиканың эрге-чагыргаларының деткимчези-биле Шагаан-Арыг хоорайга 20 өскүс уругларга бажыңнарны тутканнар,  амгы үеде 40 өскүс ону манап турар.

Уруглар садтарының туттунуп турарын Улуг-Хемниң чурттакчылары эки деп үнелээннер, удавас база бир садик Шагаан-Арыгга ажыттынар, ам-даа элээн каш садиктерни, оларның чамдыктарын суурларга тудар кылдыр акша-хөреңгини тускайлаарын улуг-хемчилер дилээннер.

Ол кожуунда база бир чидиг айтырыг — Шагаан-Арыгда котельнаяның байдалы. Ону кезек чер шимчээшкиннериниң соонда бустур четкен деп санаан. Шагаан-Арыг болгаш Ак-Довурак хоорайларга чаа чылыдылга черлерин тударының эргежок чугулазын Шолбан Кара-оолга удурткан Чазак федералдыг деңнелге бадыткап шыдаан дээрзин сагындыраал. Бо чылын республика дериг-херекселдер садып алырынга, ооң соонда объектиниң тудуун эгелээринге 400 миллион рубльди алыр дээн дыңнадыгны шагаан-арыгжылар улуг өөрүшкү-биле хүлээп алганнар.

Чон-биле ужуражылга болгаш хамаатыларның чыыштары Каа-Хем кожуунга база улуг көдүрлүүшкүн-биле эрткен, олче республиканың экономика сайыды Елена Каратаеваның удурткан бөлүү үнүп чораан. Бүрен-Хем болгаш Авыйган суурларның чурттакчылары «Кадыкшылдың оруу» деп төлевилелди деткип турарын илергейлээн болгаш олче эмчилерниң бөлүк бригадаларын чорударын дилээннер. Дерзиг-Аксы суурнуң чурттакчызы А.Монгуш аныяктарны ажылга хаара тудар ажылды шыңгыызы-биле холга алырын саналдаан, ол сорулгага тускай комитетти-даа тургузарын чугула деп санаан.

Тыва Республиканың Баш­тыңының контроль-инспекция эргелелиниң начальниги—сайыт Юрий Ооржак Барыын-Хемчик кожуунга Чазактың отчедун улуг деткиишкин-биле хүлээп алган дээрзин дыңнаткан. Ылаңгыя малчыннарга, ооң  иштинде аныяк фермерлерге көргүзүп турар деткимче, «Чаңгыс  суур  — чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң  күүселдези чонга аажок таарышкан. Транспорт айтырыын Барыын-Хемчиктиң чурттакчылары эң чугула деп санап турар. Ону экижидери-биле холбашкан хөй-хөй саналдарын олар кииргеннер, ооң иштинде Эрги-Барлык, Хөнделең, Аяңгаты, Бижиктиг-Хая суурларже оруктарны септээри болгаш чаартып кылыры. Кызыл хоорайда туттунуп эгелээн Президентиниң кадет училищезинге кирериниң негелделерин ужуражылганың киржикчилери сонуургааннар.

Чедери берге Тожу кожууннуң Ий суурга юстиция сайыды Шолбан Монгушка баштаткан ажылчын бөлүк бир дугаарында школага барганнар. Ооң ийиги корпузунда капитал септелге дооступ турар, ооң соонда «уруглар сады—эге школа» деп комплекс ажылдап эгелээр. Көдээ клубка болган ужуражылга үезинде кожууннуң чурттакчылары видеотчетту улуг сонуургал-биле көрген болгаш суурнуң-даа, кожууннуң-даа удуртулгазы чонче отчет кылып үнмейн турар дээрзин айытканнар. Оон аңгыда Ий болгаш Тоора-Хем суурларның аразында эки орук-даа, идегелдиг харылзаа-даа чок дээрзин дыңнатканнар, удавас школаның доозукчулары кожуун төвүнче барып, ЕГЭ дужаар болгай. Суурда эът болгаш балык хүлээп алыр пунктунуң чогу база таарымча чок. Тоора-Хем суурнуң чурттакчыларын орук айтырыы дүвүреткен, олар көвүрүг тударын дилеп турар, ол чокта ол-бо аргыжары озалдыг апарган.

Хамаатыларның чыыштарынга, күш-ажылчы коллективтер-биле ужуражылгага республиканың Дээди Хуралының депутаттары база идепкейлиг киришкен. Отчетту чугаалажып турар үеде кирген үнелелдерни, саналдарны, дилеглерни болгаш күзээшкиннерни Тываның Баштыңының администрациязының болгаш ТР-ниң Чазааның Аппарадының ажылдакчылары сайгарып турар. Ол ажылдың түңнелин езугаар республиканың күүсекчи эрге-чагыргазының дээди органы доктаал хүлээп алыр, аңаа оларны күүседириниң тодаргай хемчеглери ажылдап кылдынар.