«Питержилер» чалап тур!

Бо хүннерде В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрының артистери, Санкт-Петербургтуң театр уран чүүлүнүң академиязының 1994 чылда доозукчулары, улуг сценаже үнгенден бээр 20 чыл оюн демдеглеп турар. Бөлүктүң даргазы турган, амгы үеде ТР-ниң алдарлыг артизи Саяна Сат-биле бистиң корреспондентивис ужуражып чугаалашкан. Оларның аразында болган чугааны сонуургаттывыс.

— Саяна, силер каш удаа уран номчулгалар, «Ойнаттынмаан рольдар» мөөрейлеринге киржип, «Чылдың артизи» атты ап келген болгаш, көрүкчүлерниң хүндүткел, ынакшылын чаалап алган артист апарган силер. Артист болуру бичииңерден тура күзелиңер турган бе?

— Чогум артист болур мен деп бодавайн чораан мен. Чоок улузум, авам-ачам, төрелдерим ону күзеп чораан улус болган, сөөлүнде билип каан мен. Бичиимде школага класстар, сумуга агитквартиралар аразынга эртип турган фестивальдардан чыда кагбас турдум. В.Көк-оолдуң «Хайыраан бот» деп шиизи кээр деп чарлал көстүп кээрге, неделя бурунгаар аңаа белеткенип эгелээр мен. Бажың-балгадым аштап-арыглап, идик-хепти чуп, аъш-чемни белеткеп, улуг байырлал болур дээн-биле дөмей өөрүшкүлүг манаар турган бис.

— Улуг-Хемниң Арыг-Бажы суурга авамның эштери Тас-оол Туматович Сүктермаа — клуб директору, өөнүң ишти Александра Түлүшовна библиотекарь турган. Оларның уруу, чаңгысклассчы эжим Инга-биле шии-концерттерже халас кире бээр бис. Артистер сценаже үнеринге белеткенип турда, оларның будуттунар өрээлин бүдүү бакылап, чыдының чаагайынга таалап, кылаң туфляларын магадаар бис. Шии соонда артистерни Инганың авазы-ачазы сугга шайладыр чораан, ону дыка адааргаар турдум. «Бо чараш артистер мээң бажыңымга шайдан ишкен болза» — деп бодаар ийик мен. Ынчалдыр артистерни, клуб ажылын сонуургап чоруп тургаш, клубка ажылдаар күзелим тывылган боор. Школа соонда Улан-Удэниң культура институдунуң клуб салбырынче дужаап кирип алгаш, ачам чок апаарга, чанып келген мен. Дараазында чайын режиссура салбырынче дужаап чадап каан мен. Кызылдың уран чүүл училищезиниң актер салбырының белеткел курузунче кирип алдым. Хүлээп алган башкыларывыс Дадар Барыңмаа биле Ирина Лопсан чүве.

— Питерже канчап чеде бергениң ол?

— Бир чыл өөренгеш, Питерже чоруп каан бис. Шупту 40 кижи бис. Мен-даа анаа ужур эдертип, сонуургап четкен хире кижи мен, дөмей-ле шыдавас ыйнаан мен деп бодааш, чылыг идик-хевивис безин ап албаан болган мен. Ляна Өндүрнүң чүъгүнүң хөйүн канчаар, чемодан дээрге, чемодан. Тон, куртка, сапожкаларындан бээр ап алган де. Хевири дужаап кирип алыр мен дээрзинге бодунга ыяк бүзүрелдиг турганы ол ышкажыл.

Санкт-Петербургтуң театр академиязынче 15 кижи кирип алган бис. 14 кижи доостувус: чеди оол, чеди уруг.

— Эки танышпас турган боор силер аа? Эге үезинде аан.

— Леонид Каң-оол, Олег Сат, Елена Ооржак, Анай-Хаак­Донгак Кызылдың уран чүүл училищезиниң актер салбырын дооскан дипломнарлыг-ла болгай. Олар аразында таныжар, билчир, эжишкилер. Стас Ириль, Оолак Ондар, Откун Достай, Ляна Өндүр чаа өөренип киргени-ле ол. Бөлүүвүс шупту көдээ суурлардан шилиттинген уруглар, оолдар болгаш аравыста ылгалып, көскүлеңнээр кижи чок турган.Ам арта 14 кижиниң 7-зи — өскүстер.

— 1990-1994 чылдар үези дээрге чуртка экономиктиг хоозурал үези – дыка берге чылдар турган-на болгай. Черниң черинге түреп турган эвес силер бе?

— Ии, дадай, дыка аштап турган бис. Ада-ие, төрелдерден акша-көпеек, далган-тараа кээп турган болбайн канчаар, ону шупту үлежип чиир бис. Дарницкий дээр кара хлебти садып алгаш, өрээливиске чедирбес, орук ара-ла дытпарлап чип аар бис. Ону эртпээн улуска чугаалаарга дөмей-ле билбес-тир ийин. Езулуг «блокаданы» бистиң бөлүк эрткен деп болур. Бистиң яамы дузалап турган, чылда чаңгыс катап болур дуза-дыр ийин.  Ынчан талоннаар үе турган. Арага талоннарын садыпкаш, ооң акшазы-биле аъш-чем садып алыр турдувус.

Ава-ачаларывыс, чоок кижилеривис маадырлыг болган. Ол хире берге үеде бисти өөредип шыдаан. Амыдырал нарын чылдары-биле бисти шылгап каан, ол бергени эртип алган чүден коргар бис, кандыг-чүү-даа болза, чер-чуртувусче чанып келген  улус аан. Эш-өөрлеривис биче сеткилдиг, хүндүлээчел, дузааргак хевээр артып калган. Станислав Ириль — Улустуң артизи-дир, ол хиреде биеэ хевээр биче сеткилдиг артып калган. Шупту өөрлеривис ындыг.

Анатолий Самойлович Шведерский башкывыс чагып каан: кажан-даа мергежилиңерге шынчы чоруңар, бергелерге торулбаңар деп. Ол башкывыс чок апарган, ынчан безин улуг назылыг турган. Эң-не шилиттинген мастерлерни чалап ап, бисти өөредип турду. Любовь Михайловна Суботовская ансамбльди ырлап өөредип турган. Тыва ырлар чыындызының номун берип каан бис. Ынча хөй ырыларның аразындан «Тооруктуг долгай таңдымны» дыка чарашсынган, бо езулуг эртине-дир. «Аялгаларыңар дыка-ла чараш чон-дур силер» —дээр башкы чүве. Бистиң бөлүүвүс  шылгалдалар дужаап эгелей бээрге, академияның бүгү башкылары, студентилери чыглып кээп көөр турган. Бистиң уругларның чаражын магадаар, ырлаар-танцылаарын магадаар турган. Оолдарывыстың салым-чаяанныын, чаражын! Бистиң бөлүктүң 3 оглу үш улуг баштыңнарны сценага ойнаар аас-кежиктиг болганы таварылга эвес: Сүбедейни — Стас Ириль, Чиңгис-Хаанны — Эдуард Ондар, Күлтегинни — Олег Сат. Леонид Каң-оол — ачазын дөзээн чогаалчывыс-тыр, сценарий бижиир, очулдурар, ойнаар…

— Олег Сат бичиизинден-не артист болуксап чораан бе?

— Олег Хөндергей школазын дооскан. Спортка дендии ынак, дески ойнаар. Авазы кайгамчык ыраажы, «Бай-ла Хемчиимни республика фестивальдарынче киир ырлап чораан. Адын Татьяна Түлүшовна Сат дээр. Спорт-биле амыдыралын холбаар бодап чораан Олегти авазы Кызылга эдертип эккелгеш, училищениң актер салбырынче кииргеш, ниити чуртталга бажыңынга чыттырып кааш, чана берген ышкажыл. Күзели спорт-даа болза, авазын ол хире хүндүлээр турганы ол-дур. Ам бо шагның ажы-төлү ада-иезин ынчаар дыңнаар турган болза көрем.

— Театрга он ажыг чыл ажылдааш, ТР-ниң алдарлыг артистери аттарны өөрүңер-биле алган болгай силер. Олег-биле өске-даа шаңналдарыңар хөй деп билир мен. Ону демдеглевеске кайын боор…

— Чүгле Олег биле мен эвес, Леонид Каң-оол база ТР-ниң алдарлыг артизи болган. Эдуард Ондар ТР-ниң болгаш Саха-Якутияның алдарлыг артизи атты алган. Станислав Ириль –Улустуң артизи. Мен «Чылдың артизи» атты, «Ойнаттынмаан рольдар», «Чаңгыс актернуң театры» мөөрейлерге киржип, шаңналдыг черлерни алгаш, Санкт-Петербургче чогаадыкчы сургакчылаашкын кылыр аас-кежиктиг болдум. Олег Сат «Чылдың актеру-2011» атты алгаш, Москваже чогаадыкчы сургакчылаашкын кылыр аргалыг болган.

— 20 чылдаан юбилейиңер­де көрүкчүлериңерни чүнүң-биле өөртүр деп тур силер?

— Эннекен биле Мэйонуң «Беш меге, алды арга» деп шиизин режиссер Марина Сарыг биске салып берген, чаңгыскурсчулар сезелээ апрель 25-те ойнаар бис. 26-да артист бүрүзү көрүкчүзүнге хууда бараан болуп, ыры-шоорун, оюн-тоглаазын бараалгадыр.

Питерден башкывыс Татьяна Трофимовна чедип кээр боор деп идегеп тур бис. Ол үш курс доостурган. Тывага чаңгыс эвес удаа кээп чораан. Мээң кады төрээн дуңмам Санкт-Петербургтуң театр уран чүүлүнүң академиязының хөгжүм режиссуразында өөренип турар. Татьяна Трофимовнаның өөреникчизи-дир. Башкывыс кээрге салым-чаяанныг эштеривистиң уран чүүлү-биле таныштырар күзелдиг бис: Национал оркестр, Yрер хөгжүм оркестри, хөөмей-сыгыт, «Саян» ансамблин чалап тур бис. Эш-өөрүвүс бисти деткиир дээрзинге бүзүрелдиг бис.

— Юбилейиңер-биле «Шын» солуннуң номчукчуларының өмүнээзинден байыр чедирип тур бис. Орук-суурну ырак дивейн, найысылалга кээп, оюн-тоглааңарны олар сонуургап көөр-ле боор. Чедиишкинниг болуңар!

Светлана  Дачын-Хөө  чугаалашкан.

"Шын" солун