Айыыл-халаптың дөзү кайдал?

Тываның Баштыңы автохалаптарның болуп турар бүгү чылдагааннарын: оруктарның байдалындан эгелээш шагдааларның ажылының шынарынга чедир тодарадырын негээн.

Апрель 14-те Тываның Чазаанга болган аппарат хуралы апрель 12-ниң дүнезинде Чөөн-Хемчик кожуунга болган транспорттуң коргунчуг орук озал-ондааның түңнелинде амызындан чарылганнарның тураскаалының сактыышкын езулалы-биле эгелээн. Чиик машиналарның бот-боттары-биле дорт үскүлешкениниң түңнелинде 6 кижи, ооң иштинде кавайлыг чаш уруг, амызындан чарылган.

Чөвүлел хурал селектор байдалга болган, ынчангаш Тываның Баштыңы хамыктың мурнунда девискээринге айыыл-халап болган муниципалитеттиң удуртулгазындан эгелээн. Ол автомобиль халавының талазы-биле тус чер эрге-чагыргалары кандыг түңнелдер үндүргенин илеткээрин Шолбан Кара-оол негээн. Тодаргай харыы бербес боорга, Чазак Даргазы Чөөн-Хемчик кожууннуң удуртулгазын огулуг харыы бербээни дээш шыңгыызы-биле  шүгүмчүлээн. Оруктарга болган озал-ондактың бүгү чылдагааннарын эрге-чагыргалар дораан тодарадыр ужурлуг деп, Тываның Баштыңы айыткан. Ол халаптың чурттакчылыг черниң чоогунга болганынче ол кичээнгейни угландырган. Чолаачы оңгар черни ояр дээш уткуштур келир машина оруунче үне халый берген база магат, ындыг-даа болза, орук ажылдарынче муниципалдыг эрге-чагырга кичээнгейни салыр турган. Тус черниң эрге-чагыргаларының ажыл-агыйжы эвес чоруу бо халаптың бир чылдагааны-дыр. Ооң соонда республика Баштыңы иштики херектер сайыды Александр Лобановтан мындыг айтырыг салган: «Чолаачыларга республиканың оруктарынче эзирик үнер аргалар мынчага чедир канчап чайлаттынмайн турарыл?»

Шолбан Кара-оол Россияның ИХЯ-зынга орук-патруль албанының стационар постуларын Тывага тургузарының эргежок чугулазын сөөлгү үш чыл дургузунда бадыткап келген дээрзин сагындыраал, ону чаартылгалар үезинде дүжүрүп каапкан турган. Ындыг постулар автомобильдерниң эң хөй чоруур оруктарынга турар ужурлуг деп, ол санап турар, элээн каш чыл бурунгаар Кызыл — Тээли болгаш Кызыл—Эрзин оруктарынга ол постулар ажылдап, эзирик чолаачыларның оруун дуглап турган. Орук-патруль албанының ажылдакчылары шыңгыы хыналдаларны оруктарга тургузуп шыдавайн турар.

«Дыка хөй чылдагааннар мында бар—деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн.—Кандыг-даа албан-дужаалдыг удуртукчу ооң чылдагаанын сайгарар, ындыг халаптарны болдурбас дээш бүгү хемчеглерни алыр ужурлуг. Коллегалар, ооң чылдагаанын тодарадып көрүңер!»

Оон аңгыда республиканың Баштыңы өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдейге мынча дээн: «Эрги-Барлык суурда ортумак школаның юбилейинге доозукчуларның ужуражылгазы болган-дыр. Өөредилге-биле холбашкан бүгү хөй-ниити хемчеглеринге эзиртир суксун турбас болгаш кижилер чырык турда аалдарынга чедип алзын дээш 17-18 шактан орайтатпайн доозар ужурлуг. Арагалаашкын дээрге бистиң улуг айтырыывыс-тыр. Хемчеглерниң организакчылары моральдыг харыысалганы боттарынга алыр ужурлуг».

Школаның юбилейинге тураскааттынган хемчеглер кежээкиниң алды шакта доозулган деп, сайыт Каадыр-оол Бичелдей чугаалаан. Аңаа сайыттың оралакчызы киржип чораан. Школа девискээринге арага ижер чорук турбаан. Каадыр-оол Бичелдейниң чугаалап турары-биле алырга, машинаны дуржулга чок кижи башкарып чораан. Ада-иезин орук озал-ондаанга чидирген алды уругну шуптузун хайгааралга алган. Күрүнениң бүгү деткимчезин оларга көргүзер, олар өөредилгезин үспезин дээш бүгү хемчеглер алдынар. Ол уругларның моон соңгааргы салым-хуузунуң дугайында төрелдер-биле чугаа кылыр дээрзин сайыт дыңнаткан.

Ол чугааны доозуп тура, регион удуртукчузу Шолбан Кара-оол кижилерниң ажыг-шүжүүнге тоомча чок болбазын, айыыл-халаптарның чылдагаанын хүлээп көөрүнге өөренирин, ону болдурбазының талазы-биле чогуур хемчеглерни доктаамал алырын сагындырган. Бо херекке Тываның Орук-транспорт яамызының туружу кол черни ээлээр ужурлуг. Республиканың оруктарының эң нарын участоктарын дарый сайгарарын, бо хүннерде Эрзин—Нарын аразының үрелген оруунда айтырыгны шиитпирлээрин орук-транспорт сайыдынга дааскан.

Бодунуң амы-тыны болгаш чоок кижилерниң амы-тыны дээш харыысалгалыг болур чорукту ниитилелге кижизидериниң эргежок чугулазын база демдеглээн. Дүне апарганда, ылаңгыя уруглар олуртуп алгаш, орукче онза кичээнгейлиг үнер херек. Дуржулга чок чолаачылар-биле ырак орук баарындан дадагалзаары чугула.

Селектор хуралынга өске-даа айтырыгларны, гидротехниктиг тудугларның, мал оолдаашкынының чоруп турарының, часкы хову ажылдарынга белеткелдиң дугайында база чугаа болган.