Өг-бүлеге номчуттунар чаңчыл

Өг-бүлениң сагыыр чаагай чаңчылдары бичии уруглар кижизидилгезинге улуг ужур-дузалыг. Өг-бүлениң чаңчыл-езулалдары уругнуң амыдыралче көрүжүн өөрүшкүлүг болдурар, боду дээш база өг-бүлези дээш чоргааралды оттурар. Чаагай езу-чаңчылдар чаш назын үезин аас-кежиктиг, езулуг тоолчургу байырланчыг болдурар.

Өг-бүлеге уруглар-биле кады номну дыңналдыр номчуур чаңчыл эки салдарны чедирип турар, ону нептередип тургузары күзенчиг. Школа назы четпээн база эге школа чадазының үезинде уругну номга хандыкшыдып өөредири чугула. Уругнуң баштайгы номчуур номнары улуг хемчээлдиг, тода үжүктерлиг, чараш чуруктарлыг болза эки.

Номчуттунары — ном номчууру кижиниң ниити культуразының база бир кол көргүзүү кылдыр санаттынар. Өг-бүлеге ээлчежип дыңналдыр номчуп турар үеде бирээде, уруг дыштанып алыр, ийиде, уругнуң медээ дыңнап  билирин сайзырадыр, үште, уруг аянныг, тода номчуурунга өөренир. Дыңналдыр номчуп тура, уруг номчаан чүүлүнүң утказын эки билип, сайгарып боданыры экижиир база сөстерни канчаар бижиирин көрүп, сактып алыр. Номчаан чүүлүнүң утказын сайгарып чугаалажырга, уругнуң бодалдарын, сагыш-сеткилин илередип өөрениринге дузалыг. Бичиизинден эгелеп көрүп, дыңнап, тода чугаалап билир кылдыр кижизиткен уруглар чечен чогаалдың утказын эки билип, сагыш-сеткилинден хүлээп алыр.

Чечен чогаал уругларны эки мөзү-бүдүштүг, шынчы, харыысалгалыг, төрээн чуртунга ынак болуп өзеринге дузалыг. Тоолдар делегейи-биле таныштырып, айыыл, бергелер дугайында билигни берип, чүнү кылып болурул база чүнү канчап болбазын, улуг улустуң чагыг-сүмезин дыңнаар кылдыр чаңчыктырар. Тоолдарда ак сагыш, кара сагыш, чазый-чилби чорук, шынчы чорук, мегечи, чашпаа, маадырлыг чорук деңнээн чүүлдер бар болгаш ында өөредиглиг чүүлдер көвей. Чечен чогаалдың, тоолдуң маадырлары уругнуң күзелдерин, төрээн чуртунга, чонунга чоргааралын, ынакшылын оттурар.

Кандыг чогаалды шилип номчууру кижиниң негелде сонуургалдарындан хамааржыр. Номнардан уруг ниитилел, бойдус база кижилер аразында хамаарылгалар дугайында билиишкиннерни ап, амыдыралга өөренир.

Өг-бүлеге ээлчежип дыңналдыр ном номчууру база ооң утказын сайгарып чугаалажыры уругга номчаан чүүлүн хандыр билип алырынга салдарлыг. Төрээн чериниң бойдузунуң, дириг амытаннарының дугайында номнар өг-бүлениң библиотеказынга турар ужурлуг.

Өг-бүлеге номчуттунар чаңчыл салгалдар аразында харылзааны чечен сөс дузазы-биле быжыглаар. Уруг-биле номну ада-ие кады номчуп турда, чүгле ооң угаан-бодалы, дылы сайзыраар эвес, эки мөзү-шынары база хевирлеттинер. Номчулга үезинде улуг кижилер, ада-ие эвилең, кижизиг болуру чугула.

Бедик мөзү-шынарлыг хамаарылгаларны үндезилээри, чаагай чаңчылдарны тургузары  быжыг найыралдыг, аас-кежиктиг өг-бүлениң өзээ болур. Ынчангаш өг-бүлениң чаңчылдарын сагып тура, дыңналдыр аянныг номчулганы нептередип, уруг-дарыывыстың номга база номчулгага хандыкшылын кижизидерин ада-иелерге сүмеледим.

Нелли Даш,

Чаа-Хөл кожууннуң өөредилге эргелелиниң методизи.