Чүгле быжыг дем херек

Чоокта чаа Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазы «Россия Федерациязының Президентизиниң Россия Федерациязының Федералдыг Хуралынга чылдың-на Айыткалынга барымдаалап, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) «2014 чылда республиканың байдалының болгаш күрүне политиказының дугайында. 100 чыл кады: Дүүн, Бөгүн, Даарта» деп Айыткалы езугаар Тыва Республиканың чон аразында арагалаашкынны, наркоманияны болгаш таакпы тыртарын узуткаарынга аңгы-аңгы шажын чүдүлгезиниң (конфессияларның) төлээлериниң ужур-дузазының дугайында» темага пленарлыг хуралын Тыва  Yндезин культура төвүнге Хонук-оол Монгуштуң удуртулгазы-биле эрттирген. 

Аңаа Тываның Камбы-ламазы, Кызылдың болгаш Тываның епискову Феофан, «Адыг-Ээрен» хамнар ниитилелиниң даргазы Кара-оол Допчун-оол база республиканың наркодиспансериниң улуг эмчизи Ирина Бадыргы олар кол илеткелдерни кылган. Хуралга чалатканнар: ТР-ниң Хөй-ниити палатазының кежигүннери, хамнар, аңгы-аңгы шажын  чүдүлгелерниң төлээлери хамааржыр.

Хуралдың хүн айтырыында ниитилелдиң чидиг айтырыының бирээзи чурттакчы чон аразынга арагалаашкынны болгаш наркоманияны узуткаар талазы-биле республиканың наркология албанының профилактиктиг ажылын боттандырар хемчеглерниң байдалының дугайында чугааны чоруткан. Шынап-ла, чон аразында арагалаашкынның нептереп турары, найыр-дойларның, байырлалдарның санының көвүдеп турары дүвүрелди болдуруп турар. А ооң уржуунда өлүм-чидим, кем-херек үүлгедиишкиннери болуп, өг-бүлелер чарлып-буступ турар. Илеткелчилерниң дыңнадып турары-биле алырга, республикада чурттакчыларның кадыкшылынга, корум-чурумга база Тываның социал-экономиктиг болгаш демографтыг хөгжүлдезинге боттуг айыылды болдуруп турар чоннуң арага аймаан ажыглаарының нептерээнинге демисел талазы-биле күрүнениң комплекстиг хемчеглерин чорудары эргежок чугула апарган.

Ол ышкаш республикада хораан арага аймаан, ылаңгыя аъш-чемге ажыглавас спирттен бүдүрген арага-дарыны ажыглаар деңнелдиң бедээни амга чедир хевээр артканы дүвүренчиг. Ынчап кээрге, арага аймаан хөлүн эрттир ажыглаарының талазы-биле хемчеглерни боттандырары шупту профилактика субъектилериниң каттыжыышкыны болгаш ниитилелдиң курлавыры чокка болдунмас хевирлиг. Кандыг-даа ажыл-херекке дем, кады ажылдажылга чугула дээрзи билдингир.

Республиканың шупту яамылар болгаш ведомстволарның албан-езузу-биле эвес, а идепкейжи сонуургалдыг, чогаадыкчы хамаарылгазын чурттакчыларның мөзү-бүдүш болгаш культурлуг деңнелин бедидеринче, кадык амыдыралды чорударын суртаалдаарынче, элээдилерниң хостуг үезин чөптүг организастаарынче угландырган.

Бистиң чуртувустуң хоорай, суурларында барык хүннүң-не айыыл, хай-халап болуп турар. Эки тура-биле албыстаары – алкоголизм, наркомания – национал айыыл. Хоралыг күштүг күзел кижилерни кем-херек үүлгедиишкиннеринче, ажыг-шүжүгге чедирип, ажы-төлдү аас-кежиктиг чаш назындан хооруп турар. Бо хүнде алкоголизм-биле демиселдиң эң-не дээштиг «чепсээ» кадык амыдыралды чорудары деп санаттынып турар. Арта-ла чүгле күрүне-биле эвес, харын-даа хамааты болгаш хөй-ниити организациялар-биле. Ынчангаш бистиң республикада ниитилелдиң тергиин күштери, ооң иштинде шажынчы, шак ол коргунчуг социал аарыгларны узуткаарынче угланган. Арага аймаан садып-саарары үе-шак болгаш назы-хар-биле кызыгаарлыг. Арага ишпезиниң ниити херээнче, кадык амыдыралды чорударынче боттарының үлүг-хуузун күрүнениң база муниципалдыг эрге-чагырга органнарының, ТР-ниң Хөй-ниити палатазы киирип турар болгаш ам-даа улаштыр киирер.

Аңгы-аңгы шажын чүдүлгелер төлээлериниң кады ажылдажылгазы-биле социал аарыг улус оларның өг-бүлезиниң   кежигүннери, төрелдери-биле чугааларны кылып турар.

Лопсанг Тхуптен башкы, ТР-ниң Хөй-ниити палатазының Кызыл хоорайдан кежигүнү:«Кончуг чугула теманы сайгарып турарынга чүүлдүгзүнүп тур мен. Мен Тывада 20 чыл чурттап тур мен. Шакьямуни Будда башкының өөредии езугаар эң-не араганы хоруп турар өөредиг – буддизм. Арагалаашкынның хоразының дугайында  солун-сеткүүлдерде бижип, лама-башкылар тайылбыр ажылын чорудуп турар. Мен, бодум хуумда, база каяа-даа чорааш, кандыг-даа ужуражылгаларга баргаш, черле анаа-даа кылаштап чорааш, ыяап-ла арага, наркотик, корум-чурум дугайында тайылбырны кылыр мен. Эң-не кол чүүл – тайылбыр берип турар кижи бар-даа болза, шак ол тайылбырны шын сеткилинден хүлээп алыр кижи херек. Кажан сеткили-биле шын хүлээп алыр кижи турбас болза, оон эки түңнел үнмес. Ынчангаш кижи бүрүзү бодунга «мен арага ишпес мен» деп быжыг сөстү берип, оон ол берген сөзүнге ээ болур ужурлуг. Бис кожаларывыс Алтай, Бурят, Хакасияны эвээш санныг деп турар бис. А бир эвес бистиң республиканың чурттакчылары арагалаашкынны соксатпас болза, оон-даа эвээжеп каар айыыл бар болгай. Ол шын. Ынчангаш шыңгыы түңнел турар ужурлуг. Күрүне, ниитилел чеже-даа чагып-сургап турда, кижилерниң чүгле боттарындан хамааржыр. Чурттакчы бүрүзү түңнел үндүрүп алган соонда, күрүнениң, шажын-чүдүлгениң, күш-культура, спорт, кадык камгалал талазындан тус-тузунда ажыл-чорудулга эки үре-түңнелдиг болур. «Мен тыва мен» деп ыдык ырының сөзүглели дыка улуг ужур-уткалыг. Ону кижи, езулуг тыва кижи, чор­гаар ырлаар. Тываның Хөй-ниити палатазының, ооң даргазы Хонук-оол Доржуевич Монгуштуң, лама-башкылар болгаш өске-даа чүдүлгениң төлээлериниң негеп турары чөптүг. Кажан ада-ие арагалап чоруур болза, олар ажы-төлүнге үлегер болуп, кижизидип шыдавас. Удуртукчулар-даа арага-дары ижип чорааш, чонну удуртуп-башкарып шыдавас. Лама-башкылар-даа боттары ижип чорза, бүдүү-даа ижип чорууру хамаанчокка, чонну канчап сургаарыл. Ынчап кээрге, лама-башкылар база арага-дары ижерин соксадыр дугайында Камбы-лама айтыышкын кылыры чугула.

 Кызыл-оол Долгар, ТР-ниң Хөй-ниити палатазының өг-бүле, кадык амыдырал, шажын болгаш ажыл-чорудулга база хоойлужудулга сайзыраңгайжыдар айтырыгларның талазы-биле комитеттиң даргазы: «Сан-фактылар талазы-биле көргүзүглеривис эки болбайн канчаар. А херек кырында байдал өске. Хоорай-суурларда участок төлээлериниң санын кызырган соонда, байдал кандыг-дыр. Чаңгыс кижи кайы ыракта сумуларже чедип бар чыдырда-ла кайы хире үе-шак эртерил. Ол хамаанчок машина-техниказы-даа, кывар-чаар материалы-даа чок болур. Шажын-чүдүлгеге хамааржыр төлээлерге чугаалап каарым – хамнар, лама-башкылар, силерни чон амдызыында  хүндүлеп, барып, дуза дилеп турда, оларже сагыш салып, кичээнгейни угландырып көрүңер. Ийе харын, үениң аайы-биле рынок үези болгаш, ындыг-ла боор, ынчалза-даа силерже бөдүүн чон барбайн турар. Ажыы-биле чугаалаарга, хөй акша-хөреңги негеп турарындан олар силерже барып шыдавас, чүге дизе оларда ындыг хөй акша чок. Шаандагы үе-биле алырга, буян болзун дээш шыдаар шаа-биле берип чораан болгай. Ону сагып чораан бис. База ол ышкаш номчулгага хамаарыштыр болза, бисте чаңгыс-даа очулдурган номнал чок. Улус-чон ооң утказын билбес. Силер ону очулдуруп тайылбырлавайн турар-дыр силер. Ону улустуң угаанынга чедир – арагачы кижиже арагалавас кылдыр, ооржу кижиге оорланмас кылдыр тайылбыр ажылын чоруткаш, суртаалдаары эргежок чугула. Оон аңгыда чүдүп чеде берген чонга хөй арага-дары саттырары. Араганың орнунга сүт, далган-тараа дээш, чүү-даа бар ышкажыл. 2-3 чедир арага садып алган улустуң оон ол арагазын улуг савага куткаш, чажары база бар. А ол келген өг-бүлениң социал байдалы кандыг-даа бооп болур. Черле аңаа хамаарыштыр эде сайгарып көөрүн дилээр-дир мен».

Шынап-ла, арагалаашкын – социал багай салдарлыг  аарыг. Ооң «ажыы»-биле чеже өг-бүлелер буступ, чарлып, чеже ажы-төл өскүссүреп артып, чеже кижи карааның чажын төп, чеже кижиниң салым-хуузу үрелип турар дээрил. Ол дугайын бодаары-даа коргунчуг. Ону ниитилелдиң чидиг, нарын, берге айтырыы-дыр дээри-даа шын. Шупту деңге арага, наркомания, таакпыга удур демиселче туруп, күштеривисти каттыштырып, кадык амыдырал дээш чаңгыс одуругже үнүп кээр болзувусса, шак ол социал аарыгны тиилеп ап шыдаар аргавыс бар. Аңаа чүгле быжыг дем херек. Ынчангаш ТР-ниң Хөй-ниити палатазының кежигүннери, аңгы-аңгы шажын чүдүлгелерниң төлээлери республиканың чурттакчыларын кудалар, кижи орнукшударда база янзы-бүрү юбилейлиг, коллективтиг хемчеглер эрттирерде спирттиг суксуннарны ажыглаарын шуут ойталаар дилег-кыйгырыын хүлээп алган.

 Валерия Конгар.    

"Шын" солун       

Кыйгырыг

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларывыс!

Бистиң төрээн чер-чуртувустуң хоорайларында болгаш суурларында хүн бүрүде багай чүүлдер болуп турар, ооң түңнелинде кижилерниң салым-чолу өскерлип, өг-бүлелер чарлып турар. Эки тура-биле тенек аарып арагалаары, наркотиктер ажыглаары  чуртувустуң хай-бачыды апарган. Ол багай хандыкшыл улусту кем-херек үүлгедиринче идип, ажыг-шүжүгге болгаш чединмес чорукка чедирип, чаш уругларның аас-кежиин үреп турар.

Хөй янзы язы-сөөк чоннарлыг, хөй шажын-чүдүлгелиг республикавыста мындыг нарын байдал сагыш-сеткилге хараадалды болгаш дүвүрелди оттуруп келир.

Делегей чергелиг шажыннарының кол үндезини — шыдамык болур, бодун чагырып билир, бодун сайзырадыр дүрүмнү сагыыры. Ол чүүл арага ижеринден болгаш угаан-медерелди тенидип албаарадыр бүдүмелдер ажыглаарындан оваарнып чоруурун угаадып турар.

Сарыг шажында хоруглуг чүүлдерниң бирээзи — арагалаашкын. Араганы бурунгу үелерден бээр каржы-дошкун калчаа аарыгдан, хорандан, дииреңниң ханындан кылган шулбустуң чогааткан суксуну деп сарыг шажын тайылбырлап турган. Ынчангаш Будда «Хай-бачыттыг нүгүлге чедирип турар араганы ижеринден шуут ойталаар» деп чагаан.

Амгы үеде шажын-чүдүлгениң төлээлери арагалаашкынның багай уржуктарын угаадып, тайылбырны берип турар.

Калмыкия Республиканың Шажын-ламазының шиитпири-биле Төп Хурулга (Хүрээге) Будда Шакьямуниниң   төрүттүнген хүнүнде июнь 15-те келгеш, арага ишпес, элээр чорууру деп сагыл четтирип алыр езулалче чонну чалап кыйгырган. Ыдык айның төнеринге чедир арага ишпес сагылды хүлээнип алгаш кылган бүгү-ле эки ажыл-херээ кончуг улуг буян деп санаттынар. «Арага ишпес, элээр чоруур сагыл» деп аттыг акцияны хөй-ниити чон, күрүнениң болгаш муниципалдыг организациялар деткээн. Ол ажыктыг арга-дуржулга болган.

1992 чылда Ыдыктыг Далай-Лама башкы бистиң чер-чуртувуска тускай чалалга-биле аалдап кээп чорааш, Тыва Республиканың  чаа күрүне тугун «Бо туктуң адаанга Тыва чер болгаш чону менди-чаагай чорзун дээш мөргүл кылып тейлеп чоруур мен»— дээш, ыдыктап, арамайлап берген. Чыглып келген чонга «арага ижер, кара таакпы ажыглаар, оорлаар, мегелээр чорук кылбас, амы-тын чидирбес» деп утка-шынарлыг беш чүүлдү тайылбырлааш, «Чуртталганың кол сорулгазы — аас-кежиктиг болуру. Кижиде кол-ла чүүл — бодунуң шын эвес чаңын тиилеп алыры» деп чагаанын утпайн сактып чоруулуңар!